Teologiczne kryteria diagnostyczne

Wiele przeżyć religijnych i parareligijnych wykazuje funkcjonalne podobieństwo o cechach z pogranicza normy i dlatego trudno na podstawie samych kryteriów psychologicznych oceniać tego typu doświadczenia. „Wszelako trudno tu powoływać się na jednoznaczne kryteria; doświadczenia wzajemnie się przenikają. Na biegunach kontemplacji widać jednak wyraźnie, że tam, gdzie owa „mistyka” kieruje się metodami lub schematami uniesień, wyłączona zostaje jakość „Boskości”, a mistykę sprowadza się do elementu psycho-somatycznego. Tam zaś – również w tak zwartej mistyce natury lub w mistyce własnego ja – gdzie pojawia się element daru i łaski, nieuchwytności, „nadejścia”, „otwartości”, blask rozsiewa mistyka Boga, rozbłyskuje doświadczenie Ty. […] W techniczno-naukowej kulturze „Zachodu” „metody” i „stopnie” znajdują się pod większym wpływem racjonalności niż w globalnym organicznym myśleniu „Wschodu”. Dlatego w konkretnym wypadku trudniej wytyczyć jednoznaczne granice między mistyką „natury” i „własnego ja”, które zamykają się na dar „Nadchodzącego”, a mistyką „Boga” w zachodniej kulturze doświadczanej jako dar. Gnostyczne słownictwo na tle kultury wschodniej może otwarcie głosić mistykę prawdziwego Boga, podczas gdy na tle kultury zachodniej świadczy ona o typowej chęci dokonania czegoś” (Sudbrack, 1996, s. 118).

Wydaje się, że bez ukazania obiektywnych kryteriów oraz uwarunkowań aksjologicznych wszelkie wysiłki w celu oceny przeżyć religijnych będą niedostateczne. Wyróżnione kryteria zewnętrzne na obecnym etapie posiadają charakter wstępny a wysuwane wnioski często są niepodatne na operacjonalizację, a więc weryfikację empiryczną. Zgodność propozycji w zakresie teoretycznym, zakładająca wspólnego rdzenia doświadczeń religijnych (różne tradycje religijne, różny czas powstania, różna geneza, typologia i struktura), wydaje się jedyną drogą do wyciągnięcia choćby prawdopodobnych wniosków. W związku z groźbą redukcjonizmu i subiektywizacji analiz zakładających „wspólne jądro” doświadczeń mistycznych o cechach uniesień, potrzeba jest sformułowania kryteriów zewnętrznych, które uzupełniałyby kryteria wewnętrzne.

Przy określaniu kryteriów zewnętrznych należałoby z konieczności ograniczyć się do jednej orientacji konfesyjnej, w niniejszych rozważaniach do Kościoła katolickiego. Jak się wydaje, głównym kryterium prawdziwości doświadczenia religijnego i odróżnienia go od fałszywego w Kościele odgrywa praktyka (Tradycja), w której ujawnia się rodzaj – intuicyjnie wyczuwanej i postulowanej – metapsychologii tj. psychologii eklezjalnej (Nowak, 2000). „Dojrzałość mistyków, ekstatyków eklezjalnych, ich harmonia życia wewnętrznego z życiem zewnętrznym charakteryzująca się miłością do Boga i człowieka, partycypacja w życiu innych dowodzi, że przekraczają oni normę życia psychicznego w sensie dodatnim […] cechowała ich inwencja, miłość, partycypacja w życiu innych, potrafili płakać z płaczącymi i cieszyć się z cieszącymi, są zgodni we wzajemnych uczuciach (por. Rz 12, 15-16). Trzeba również zwrócić uwagę na integrację osobowości, aktywność czasami wprost nadludzką” (Nowak, 2000, s. 163).

Trzeba uznać, że obrona przeżyć religijnych przed zakusami innych badaczy sprowadzenia tych zjawisk do psychopatologii ze strony badaczy katolickich czasami ograniczała się do krytyki metod psychologii religii, która w swych analizach dokonywała uproszczeń i redukcji przeżyć religijnych do innych zjawisk psychologicznych (apoteoza nieredukowalnych doświadczeń mistycznych). Podawanie kryteriów zewnętrznych (zgodność z nauką Magisterium, ocena wykonywania obowiązków, kryterium przemiany i radości, miłości bliźniego i postawy) czasem mogło sprawiać wrażenie ucieczki od problemu i przekreślać możliwość sformułowania kryteriów falsyfikacji przeżyć mistycznych podatnych na operacjonalizację (Wulff, 1999). Należy jednak dodać, że katolicka odpowiedź na wysiłki w kierunku redukcji doświadczeń religijnych, w tym mistycznych, do psychopatologii religii nie ograniczała się tylko do krytyki. Badacze katoliccy na gruncie psychologii religii, wyczuleni na subtelności i komplikacje życia duchowego, które mogą prowadzić do jego zaburzeń oraz trudności zadania kierowania nim, podjęli szereg pozytywnych prób badawczych. Szczególnie godna uwagi jest seria „Etudes Carmelitanes”. Większość publikacji (filo¬zofów, teologów, historyków religii, psychologów i specjalistów z różnych dziedzin medycyny) z tej serii jest przydatna dla psychologów religii a poświęcona takim tematom, jak: stygmaty, mistycyzm, Szatan, kontemplacja, granice ludzkich możliwości oraz rola wrażeń w przeżyciu religijnym. Na gruncie nauki Kościoła katolickiego ustalono kilka kryteriów zewnętrznych, które wskazują na autentyczność przeżyć mistycznych.