Nadzwyczajne zjawiska

W trakcie przeżyć religijnych osobom towarzyszą różnego rodzaju fenomeny. Charakteryzują się one bardzo zróżnicowaną intensywnością, czasem nawet gwałtownością, złożonością (complexity) oraz zmienną częstotliwością (frequency) (Sudbrack, 1996). W procesie przebiegu tych fenomenów dają się zauważyć pewne fazy (Kuczkowski, 1993), których zróżnicowanie wiąże się z intensywnością przeżyciową. Proces ten rozpoczyna się od fazy mało egzaltowanej, jest ona zauważalna w czasie ewangelizacyjnych spotkań o charakterze charyzmatycznym (glosolalia), a następnie przechodzi w fazę właściwą temu fenomenu, to forma mistyczna skoncentrowana wyłącznie na zjednoczeniu z Bogiem. Kończy się często na formie ekstatycznej, która obejmuje najwyższy stopień utraty świadomości przez człowieka.

Należy uznać, że przeżycia religijne cechują się różną intensywnością i różnym zasięgiem, od form najmniej do najbardziej egzaltowanych. W zależności od występującego nasilenia emocjonalnego podczas przeżyć religijnych oraz stopnia i zasięgu zmian w naturalnej percepcji podmiotu, często pojawiają się fenomeny „uboczne”. Mogą to być wizje, ekstazy i pochwycenia mistyczne oraz stygmaty.

Wymienione zjawiska wykazują się dużym podobieństwem zarówno w wymiarze diachronicznym, jak i transkulturowym (Taves, 1999), a pojawiają się w sytuacjach: snu, marzeń dziennych, hipnozy, medytacji, deprywacji sensorycznej oraz są wywoływane środkami psychoaktywnymi, takimi jak: alkohol, marihuana, LSD (Zalewski, 1994). Tego rodzaju zjawiskom towarzyszą zwykle następujące fakty: poruszanie się przodem, tyłem, na kolanach, ekstatyczne balansowanie i kołysanie, śmierć ekstatyczna, lokucje (czyli wewnętrzne odzywania się zjawiającej się postaci), audycje, lewitacje, jasnowidzenia, widzialne udzielanie komunii św. na sposób mistyczny (aporty), nagłe nawrócenia, stygmaty, zjawiska parapsychologiczne (telepatia, poznanie przyszłości, poznanie przeszłości, poznanie stanu sumienia, przenoszenie się, uzdrowienia występujące w związku z intensywnymi doświadczeniami religijnymi) (Kuczkowski, 1993).

Badania dotyczące intensywnych przeżyć duchowych nie pozwalają na jednoznaczne ustosunkowanie się do obecności ekstazy religijnej w społeczeństwie. Podobnie z definicjami ekstazy, ujmowanej zarówno jako mistyczne stany zjednoczenia i stany transowe o odmiennych nastrojach, jak i dysforyczne doświadczenia opętania. Ekstaza może być doświadczana w sposób spontaniczny w kontekście niepatologicznym lub świadomie wywoływana przez ćwiczenia z obszaru technik psychologicznych, łącznie z użyciem psychodelików. Może ona jednak występować także w związku z zaburzeniami psychicznymi.

Definicja z perspektywy religii (ekstaza to każdy rodzaj podwyższonego stanu radości i zachwytu) skłania do zastanawiania się, na ile tak rozumianą ekstazę doznawaną jako religijną lub duchową należy ocenić w odniesieniu do zdrowia psychicznego i rozwoju osobowości.

– Bleuler – ekstaza to „uszczęśliwiające zaburzenie świadomości”

– James – ekstatyczne doświadczenia nawróceń i oświeceń pozwalające na przezwyciężenie kryzysów psychicznych.

– Bucke – ekstatyczna „kosmiczna świadomość” jako rdzeń twórczej osobowości.

– Maslow – przyjazny ekstazie (psychologia humanistyczna), jego zdaniem doświadczenie szczytowe umożliwiają wolną od lęku  i potrzeb percepcję, która zapominając o sobie samej, ujmuje kosmos i bliźnich jako wartościowe, akceptuje cierpienie i śmierć, towarzyszy jej samorealizacja, czasem działa także terapeutycznie i sprzyja nawróceniu religijnemu (ocena na bazie badania 270 studentów nt najszczęśliwszych chwil, ale operacjonalizacji konstruktu „doświadczenie szczytowe” niewystarczająca).

– Lewin – ekstaza religijna – próbę wyparcia straty lub lęku związanego z hipomaniakalną regresją do doświadczenia przyjemności i jedności przy piersi matki.

Typologia nadzwyczajnych zjawisk

1) Ekstazę jako zaburzenie psychiczne charakteryzuje brak kontroli nad nią (im bardziej wymyka się spod kontroli emocji, tym gorzej), nagłe jej wybuchy i destabilizację oraz dezintegracji jednostki (wstrząsająca, gwałtowna, wyczerpująca). Podobnie, jeśli przebiega w sposób kontrolowany, zintegrowany, dodający otuchy, społecznie motywujący i owocny – jest pozytywnym zjawiskiem.

2) Wizje należy przeciwstawić halucynacjom i omamom (czysto subiektywne doznania poznawcze, których przedmioty nie posiadają cechy realnego istnienia) oraz iluzjom czy urojeniom (błędny sąd o ujrzanej rzeczy, która realnie istnieje – Vaughan, 1999). Wszystkie te zjawiska powstają (Slade, Bentall, 1988) w sytuacji braku adekwatnego bodźca, wyzwalają całą siłę działania wiążącego się z aktualnym spostrzeżeniem oraz nie podlegają dowolnej i ukierunkowanej kontroli podmiotu. Wizje w stanach odmiennych odróżnia się jednak od wizji w stanach psychotycznych (przeżywanych pod wpływem psychozy, w stanach psychozy alkoholowej czy spowodowanej narkotykami), bo one psychotykowi z reguły uniemożliwiają zrelaksowanie się i destruktywnie wpływają na jego zachowania (Zalewski, 1994), podczas gdy te pierwsze umożliwiają podmiotowi poprawne funkcjonowanie.

3) Halucynacje są spostrzeżeniami, które zachodzą bez zaistnienia bodźca i mają charakter słuchowy lub wizyjny. Omamy, podobnie jak halucynacje, zachodzą bez zaistnienia bodźca, mają zwykle charakter słuchowy (np. schizofrenicy słyszą dwóch lub trzech rozmawiających ludzi albo kilku ludzi mruczących coś, co z trudem można usłyszeć, ale im się zdaje, że głosy te mówią coś o nich) i somatyczny (silne przekonanie doświadczane w różnych częściach ciała, że np. głęboko w mózgu tkwi schowany nóż albo psuje się wątroba). Iluzje są nieprawidłowym spostrzeganiem albo interpretowaniem realnego świata jako rezultat wiedzy albo założeń prowadzących do określonych oczekiwań, które automatycznie wpływają na spostrzeganie (halucynacje powstają w sytuacji braku obiektów, a iluzje prowadzą do błędnego postrzegania przedmiotów, które realnie istnieją). Urojenia to fałszywe przekonania, których osoba nie chce zmienić, nawet wobec świadczących przeciw nim dowodów.

 

Geneza doświadczeń nadzwyczajnych

1. Spontaniczne i emocjonalne
doświadczane w kryzysach, natarczywych pragnieniach i lękach. pod względem treści mają prostą strukturę. Emocjonalne pobudzenie jest przezywane w sposób bardzo przytłaczający. Sceny lub głosy w których emocje stają się świadome odbierane są jako wyzwalane z zewnątrz percepcje. osoby religijne mają tendencję do przypisywania im ponadludzkiego źródła, np. gdy są w sytuacji ekstremalnego lęku, pomoc której pragną może być uznana za dana prawdziwie, by odeprzeć ten lęk. – także depresja i poczucie opuszczenia mogą zostać pokonane za pomocą wizji i głosów w których człowiek wierzący pociesza się obecnością czegoś ponadnaturalnego. Zaliczają się tu też epizody wizji osób przepracowujących rozstanie lub żałobę po kimś. Nieświadome pragnienie kontaktu daje wrażenie że to wyobrażenie jest prawdziwe,
– napominanie i obwinianie siebie: emocje mogą być przeżywane tak silnie, że osoba doświadczająca przypisuje je, nie własnemu głosowi sumienia, a już odbiera je jako inne źródło

2. Wywołane przez samego siebie i kompleksowe
Odznaczają się tym, że mogą być wywołane bezpośrednio przez osobę ich doświadczającą, a w swojej treści mogą one być bardzo złożone a służą zazwyczaj poszukiwaniu duchowemu niż radzeniu sobie z problemami. Cechuje je:

1) umiejętność wsłuchania się we własny głos wewnętrzny i rozpoczyna się od uciążliwego słuchania siebie a potem werbalizowania uzyskanej w ten sposób treści. Dzieli się na takie transie (po wyjściu z niego nie pamięta co widział) albo pełna świadomość,
2) dawanie ściśle określonych porad, gdy chwila odpowiada wymaganiom wspólnoty,
3) odpowiada horyzontowi wiedzy, nastawieniu światopoglądowemu i kulturowemu medium
4) inspiruje społecznie (inspiracje wizjonerskie mogą być prawdziwe lub fałszywe, etyczne lub egoistyczne) .

Near-death experience (doświadczenia z pogranicza śmierci)

Doświadczane wyobrażenia podczas NDE są w dużym stopniu zależne od kultury i nastawienia do religii. Są jednak elementy ponadkulturowo podobne, niezależne od okoliczności: choroby, wypadku, samobójstwa, znieczulenia ogólnego. Przeżyło je od  10 do 50% ludzi, które otarły się o śmierć, ale zostały reanimowane. Są one zarówno pozytywne jak i negatywne. Najczęstsze to:
1) uczucie nieopisanego pokoju, silnego szczęścia,
2) doświadczenia bycia poza ciałem,
3) wkroczenie w ciemność lub tunel,
4) oglądanie pewnego niezwykle pięknego światła,
5) wkroczenie w to światło,
6) retrospektywa swojego życia

Hipoteza tych podobieństw związana jest z neurofizjologią:
1) silny stres związany z sytuacją bliskiej śmierci,
2) niedostateczny dopływ tlenu (hipoksja),
3) opróżnienie zbiorników neuroprzekaźników,
4) zmiany w układzie limbicznym, płatach skroniowych i korze wzrokowej

 

Doświadczenia oceaniczne jako mistyczne przeżycia zjednoczenia

James: doświadczenie mistyczne to zjawisko uniwersalne, przekraczające zakres światopoglądu i cechuje się:
1) niewyrażalnością,
2) wglądem istotowym
3) nietrwałością ( 1h 2 h itp.)
4) biernością podmiotu

Stace – posługując się argumentami fenomenologicznymi wskazywał on na twardy rdzeń takiego doznania i dwa podtypy mistycyzmu:
1) ekstrawertywny – przeżywa się jedność w różnorodności spostrzeganych obiektów, które podczas takiego doznania są zauważalne,
2) introwertywna – pomija się wszystkie rzeczy zewnętrzne, związane z transcendencją i wyłączeniem własnego „ja”.

Cechami wspólnymi obydwu typów mistycyzmu jest poczucie obiektywności i realności, pozytywny nastrój szczęścia, uczucie pokoju, spełnienie. Wg Stace trudno odróżnić doświadczenia mistyczne ekstrawertywne (opierające się na zmysłowej percepcji) od normalnej wiary np. w stworzenie świata przez Boga.  Natomiast doświadczenie jedności należy do wspólnego rdzenia wszystkich przeżyć mistycznych.

Różnorodność przeżyć mistycznych.

1) ze względu na kontekst światopoglądowy: przeżycie inspiracji na sposób religijny i zależy z jednej strony od kontekstu światopoglądowego (może wpływać na przeżycie przed w trakcie i po epizodzie mistycznym gdyż określa on kontekst interpretacji)
2) ze względu na kontekst motywacyjny: trzeba sprawdzić czy nie wpływa na nie słabo rozwinięta gotowość do samokontroli moralnej, jakaś kompulsja. Może to świadczyć o wchodzenia w stany mistyczne do pokonania lęku i smutku.

Wspólny rdzeń przeżyć mistycznych

Pochłaniające uwagę „jedno” (rdzeń) Stace uznał za centralną cechę przeżyć mistycznych, wobec którego inne SA cechami peryferyjnymi. Rdzeń takiego przeżycia tworzy jedność lub zjednoczenie, które występuje w odmiennym stanie świadomości. Odwołując się do tego co było wcześniej można powiedzieć że to przeżycie jako inspiracja/intuicja (objawienie) lub zatracenie granic indywidualności (przekraczanie granic między swoim ja a otoczeniem).

Skala mistycyzmu (Hood)

Zawiera ona 8 cech i dla każdej przyporządkował po dwie odpowiedzi – dwie pozytywne i dwie negatywne. Cały kwestionariusz ma zatem 32 itemy. Minusem tej skali jest nierozróżnianie między mistycznymi przeżyciami zjednoczenia a tymi związanymi z doznaniem nowej perspektywy postrzegania rzeczywistości (takie uczucie pozytywnego zadziwienia).

Psychologiczne próby wyjaśnienia zatracenia granic

Psychiatria – związana psychotyczną utratą „ja”. Przykładem mogą być epizody schizofreniczne.

Psychoanaliza – regresja do narcyzmu dziecięcego, kiedy to „ja” dziecka mieści w sobie wszystko. Podobnie myśli Lewin, który uważa doświadczenia mistyczne za próbę zaprzeczania stracie lub lękowi przez regresją do uczucia „całości i rozkoszy przy piersi matki”.

Hipotezy neurofizjologiczne – wyjaśnienie tych przeżyć poprzez zmiany aktywności fal mózgowych czy obszarów mózgu. Wg niektórych badań np. podczas fazy głębokiego zjednoczenia drastycznie słabło ukrwienie górnej części płata skroniowego. w ten sposób zmieniała się aktywność mózgu w polu odpowiadającym za orientację przestrzenną i odróżnienie naszego ciała od świata zewnętrznego – brak poczucia przestrzeni.

Charakter inspiracyjny – już nie działam lecz jedynie transcendentne