Model

Modele teoretyczne oraz wyniki badań – zwłaszcza z zakresu neuroobrazowania – ujawniły, że medytacja istotnie różni się od innych zjawisk takich jak np. relaksacja, stan hipnotyczny, wizje na skutek użycia psychotropów, itd.. W zależności od formy medytacji oraz poziomu zaawansowania obserwuje się odmienny zakres i poziom aktywacji elektrycznej, neuronalnej, hormonalnej i immunologicznej:

1) techniki koncentracji – focussed attention demonstrują wzmożoną aktywację w obszarach czołowych mózgu oraz spadek w potylicznych

2) mindfulness – open monitoring wykazuje aktywację zdecydowanie większych obszarów mózgu, nawet u nowicjuszy).

Zaprezentowana w tej książce literatura oraz wyniki badań ujawniły, że mindfulness jest to aktywny proces zwracania uwagi na to, co zdarza się aktualnie w danym momencie tj. zarówno na bodźce wewnętrzne (myśli, uczucia, cielesne doznania), jak i zewnętrzne (środowisko fizyczne i społeczne) bez ich oceniania i przypisywania im ważnego subiektywnie znaczenia habitualnie uwarunkowanego przeszłymi zdarzeniami, ocenami i doświadczeniami. Pomimo ogólnej zgodności teoretyków i badaczy, co do występowania generalnych procesów w uważności – jak ujawniono – pojęcie mindfulness jest procesem wielowymiarowym oraz działa w sposób zróżnicowany, stąd trudność naukowego zdefiniowania oraz jej operacjonalizacji.

Na podstawie wielu badań skonstruowano 4 czynnikowy model funkcjonowania mózgu podczas medytacji:

1. Regulacja uwagi (attention regulation)

2. Świadomość ciała (body awareness)

3. Regulacja emocji (emotion regulation):

a) ponowna analiza kognitywna (reapraisal)

b) monitorowanie, wyciszenie i scalanie (exposure, extinction, reconsolidation)

4. Zmiany w samoocenie (change in perspective of the self)

Wyróżnione powyżej procesy są ze sobą bardzo powiązane i mogą wchodzić ze sobą w różne interkorelacje. Głównym celem medytującego jest skierowanie uwagi na pojawiające się tu i teraz doświadczenia wewnętrzne i zewnętrzne oraz uchwycenie ich w świadomości w sposób wolny od jakiegokolwiek osądzania, pełny akceptacji, ciekawości i otwartości. Gdy emocjonalna reakcja uruchamia procesy przywiązania do pojawiających się myśli, uczuć, obrazów, zmysłowych bodźców czy innych zewnętrznych bodźców, wtedy system wykonawczy kontroli uwagi identyfikuje przeszkodę w dążeniu do celu, jakim jest uważność. Wzmocniona świadomość ciała pomaga odkryć fizjologiczne aspekty emocjonalności (napięcie mięśni, szybkie tętno serca, krótki i płytki oddech, itd.) oraz podłoże tych reakcji (stres, lęk, smutek, agresja). Proces regulacji emocji pomaga relatywizować ocenę pojawiających się emocji (medytujący obserwuje swoje emocje bez angażowania się w uruchamianie habitualnych procesów unikowych albo ruminacyjnych). Te trzy mechanizmy (podtrzymywanie uwagi na odczuciach ciała oraz regulacja reaktywności) ułatwiają regulację reaktywności oraz służą wyciszeniu i przepracowaniu pojawiających się w obszarze świadomości bodźców. Zamiast automatycznie (habitualnie) reagować na środowisko zewnętrzne i wewnętrzne, medytujący doświadcza ulotności pojawiających się w każdym momencie percepcji, emocji i myśli. Świadomość ulotności doznań prowadzi do odkrycia zmienności własnej osobowości (osobowość nie jest czymś statycznym, ale zmienia się wraz z pojawiającymi się doznaniami, myślami i emocjami) oraz zmiany perspektywy oceny siebie. Wraz z rozwojem umiejętności medytacji siła samooceniających procesów narracyjnych zmniejsza się a wzrasta dostępność do upodmiotowionego doświadczenia.

Stosowanie różnych technik medytacyjnych aktywuje odmienne procesy funkcjonalne mózgu:

1. Regulacja uwagi (attention regulation) – mała w technikach koncentracji (TM, RR, CSM, Tai Chi, Qi Gong), nasilona w mindfulness (MBSR, MBCT) i zróżnicowana (Vipassana, Zen),

2. Świadomość ciała (body awareness) – zredukowana (TM, RR, CSM, MBSR, MBCT), zwiększona (Vipassana) i zróżnicowana (Ti Chi, Qi Gong).

3. Regulacja emocji (emotion regulation):

a) przepracowanie emocji (reapraisal) – ograniczone do wąskiego obszaru doznań w technikach koncentracji (TM, RR, CSM, Tai Chi, Qi Gong), poszerzone w mindfulness (MBSR, MBCT) i zróżnicowany (Vipassana, Zen),

b) monitorowanie, wyciszenie i scalanie (exposure, extinction, reconsolidation) – ograniczona dynamika doznań (mantra – TM, RR, CSM, koan – Zen), nasilona (wizualizacja w Jodze, koncentracja na różnych częściach ciała w Ti Chi) i zróżnicowana (MBSR, MBCT).

4. Zmiany w samoocenie (change in perspective of the self) – zredukowane do wąskiego obszaru (TM, RR, CSM, Ti Chi, Qi Gong); poszerzona perspektywa samooceny  (samorefleksyjna świadomość – MBSR, MBCT).