Depresja jest ciężkim zaburzeniem (depresja wielka), który obejmuje obszar afektywny (doznania smutku, obniżonego nastroju, poczucia beznadziejności, pustki i bezradności), poznawczy (zaniżona samoocena, poczucie braku kompetencji, przeświadczenie o niemożliwości kierowania własnym życiem), behawioralny (utrata zainteresowania światem, brak motywacji do działania, wycofanie społeczne, ogóle spowolnienie lub pobudzenie) i somatyczny (osłabienie systemu odpornościowego, liczne schorzenia medyczne, zmiana wzorca snu: zbyt wczesne budzenia i trudności z zasypianiem albo nadmiar snu, zmiana apetytu: zwiększony lub zmniejszony apetyt) (Kokoszka, 2009).
Depresja jest ponadto zaburzeniem nawracającym (notuje się bardzo duże prawdopodobieństwo wystąpienia nawrotów tj. od 50 do 85%). Ponadto każdy kolejny epizod zwiększa ryzyko pojawienia się następnego nawrotu (po pierwszym prawdopodobieństwo nawrotu wynosi 50%, po drugim – 70%, po trzecim – aż 90%), bo z każdym kolejnym epizodem dochodzi do wzmocnienia skojarzeń między pojawieniem się negatywnego nastroju a aktywacją depresyjnych wzorców myślenia. Pierwsze epizody depresji są w dużym stopniu poprzedzone stresującymi wydarzeniami, jednak kolejne występują przy coraz mniejszych bodźcach i pozostają w niewielkim związku z okolicznościami życiowymi. Dzieje się to za sprawą obniżania się progu neurobiologicznego, przy którym wyzwala się depresja.
W związku z negatywną afektywnością i występowaniem wzorców myślenia niepodatnych na zmianę pojawia się poczucie dojmujące poczucie beznadziejności (depresyjna triada: przeszłość, przyszłość i teraźniejszość jest zła). Dlatego, jak się wydaje, istotnym rysem depresji są myśli samobójcze (jeden z 10 kryteriów diagnostycznych według DSM-IV-TR). Myśli samobójcze dotyczą około 25% ludzi funkcjonujących społecznie normalnie i 50% pacjentów ze zdiagnozowaną depresją.
Wśród klinicystów panuje ogólna zgoda, że podczas leczenia depresji trzeba stosować farmakoterapię, choć sama farmakoterapia nie likwiduje przyczyn, lecz tylko leczy objawy. Jednak niepodważalną zaletą farmakoterapii – w porównaniu do psychoterapii – jest jej szybkość działania. Skuteczność farmakoterapii jest porównywalna do skuteczności psychoterapii w leczeniu objawów depresji i u osób dorosłych wynosi od 50% do 70% wyleczeń.
Jedną z metod psychoterapii możliwych do stosowania przy depresji jest psychoterapia oparta o medytację o typie mindfulness. Podstawą teoretyczną skuteczności psychoterapii poznawczej opartej o mindfulness są dwa zjawiska:
1) dyferencjacja aktywacji (wzmacnianie przekonania, że nastrój ciągle się zmienia oraz można na różne sposoby myśleć o problemach),
2) eliminacja wzorców ruminacyjnych (depresyjna podatność na ruminacje jest możliwa do osłabienia poprzez poszerzenie dostępności do pamięci autobiograficznej oraz próby rozwiazywania konkretnych problemów interpersonalnych).
Wyniki wielu badań sugerują, że w przypadku depresji terapia poznawcza oparta na uważności może stanowić wartościową alternatywę dla stosowania farmakoterapii. Dla niektórych pacjentów udział w terapii może nieść większe korzyści dla jakości życia niż przyjmowanie leków przeciwdepresyjnych (np. możliwość uniknięcia skutków niepożądanych farmakoterapii). Istotny jest także fakt, iż w długim okresie terapia oparta na uważności może okazać się tańszym rozwiązaniem niż farmakoterapia. Co najważniejsze, terapia poznawcza oparta na uważności może przynieść pomoc tym pacjentom, którym nie pomogły inne metody leczenia albo osób, które przejawiają niechęć do form pomocy psychologicznej, których program obejmuje dzielenie się swoimi problemami na forum grupy. Terapia ta może być postrzegana przez pacjentów bardziej jako forma psychoedukacji niż jako rodzaj interwencji psychologicznej. Może to wpłynąć zachęcająco na osoby szukające pomocy.
Terapia poznawcza oparta o uważność ma charakter terapii krótkoterminowej i dyrektywnej, opartej na skupieniu się na „tu i teraz” tzn. na aktualnych problemach i dysfunkcjonalnym myśleniu. Na początku leczenia dokonuje się identyfikacji myśli automatycznych i dysfunkcyjnych założeń związanych z depresją, które są następnie modyfikowane. Poprawa stanu osoby chorej w toku terapii poznawczej opiera się więc na zmianie treści myślenia, co – zgodnie z założeniami terapii poznawczej – wpływa na zmianę dysfunkcjonalnych postaw).
W wielu badaniach dowiedziono, że Terapia Poznawcza Oparta na Uważności (MBCT) jest skuteczną metodą zapobiegania depresji nawracającej. Terapia poznawcza oparta na uważności jest skuteczna i przynosi istotne korzyści następującym grupom pacjentów:
1) osoby z historią co najmniej trzech epizodów depresji, będące obecnie w fazie remisji (skuteczność w zapobieganiu nawrotom podobna do skuteczności farmakoterapii)
2) osoby z historią dwóch lub trzech epizodów depresji i będące w trakcie ostrej fazy choroby, w tym osoby, w przypadku których farmakoterapia okazała się nieskuteczna. Choć trzeba dodać, że wyniki badań dotyczące osób z historią dwóch epizodów depresji a będące obecnie w fazie remisji okazują się sprzeczne. Z jednej strony terapia MBCT okazuje się nieskuteczna ), choć są też doniesienia, że może być efektywna (po ośmiotygodniowym treningu uzyskano zmniejszenie się średniego wyniku na Skali Depresji Becka z 35,7 do 17,8; średnia różnica była istotna statystycznie – 17,9).
Pewnym problemem w dziedzinie stosowania psychoterapii opartych o uważność jest brak skuteczności MBCT w przypadku pierwszego lub drugiego epizodu depresji. Wydaje się, że główną przyczyną uzyskania negatywnych wyników dotyczących efektywności uważności jest w tym przypadku brak dyrektywności podczas psychoterapii. Wyniki niektórych badań sugerują taką możliwość, bo ujawniły, że osoby w grupie objętej farmakoterapią były aktywnie wspierane i namawiane do jej podtrzymywania, podczas gdy w grupie eksperymentalnej (MBCT) – nie (istotny błąd metodologiczny). Mogło to istotnie zwiększyć skuteczność leków przeciwdepresyjnych w tej grupie pacjentów i w efekcie przyczynić się do niedoszacowania skuteczności terapii poznawczej opartej na uważności. Ponadto nie jest jeszcze poznana rola, jaką odgrywa stosowanie leków przeciwdepresyjnych w trakcie terapii opartej na uważności (może to zarówno ujemnie, jak i dodatnio wpływać na efekty terapii).