W psychologii wyróżnia się dwie główne kategorie uwagi:
1) uwaga mimowolna (ang. bottom-up attention) – wyzwalana jest przez otoczenie (przykładem może być odruch orientacyjny),
2) uwaga dowolna (ang. top-down attention) uruchamiana jest przez sam podmiot i wiąże się z podjęciem aktywności celowej, na którą składają się odrębne procesy (odrębne systemy uwagi):
– selektywność uwagi (ang. focused/selective attention) – dotyczy selekcji informacji dostępnych w otoczeniu, zdolności do skupienia uwagi na wybranym aspekcie otoczenia. Niekiedy opisuje się to terminem nakierowania pola uwagi, czy zogniskowania (ang. focus) uwagi na bodźcu,
– przedłużona koncentracja (ang. sustained attention) – dotyczy zdolności do utrzymywania uwagi przez dłuższy czas na tym samym aspekcie otoczenia,
– podzielność uwagi (ang. divided attention) – dotyczy możliwości nakierowania uwagi na dwa aspekty otoczenia równocześnie oraz selekcjonowania informacji dwoma kanałami przetwarzania informacji w tej samej chwili,
– przerzutność uwagi (ang. alternating attention) – dotyczy zdolności przełączania uwagi pomiędzy dwa aspekty otoczenia z jednego na drugi, ogniskując uwagę raz na jednym, raz na drugim. Umiejętność to obejmuje szczególnie sytuacje, kiedy to uwaga musi być przełączana co chwila z jednego aspektu otoczenia na drugi i ponownie na ten pierwszy,
– czujność (ang. vigilance) – dotyczy oczekiwania na pojawienie się określonej informacji (sygnał) i ignorowania pozostałych informacji (szum),
– przeszukiwanie (ang. search) – dotyczy aktywnego poszukiwania określonej informacji pośród zbioru różnych informacji, zdolności do celowego i aktywnego wyselekcjonowania z otoczenia konkretnych danych. Podobnie jak w przypadku czujności, dane oczekiwane, poszukiwane, można określić jako sygnał, jednakże pozostałe, ignorowane dane określa się mianem dystraktorów – informacji przeszkadzających, czy też utrudniających odnalezienie sygnału.
Uwaga jest procesem, który trwa bardzo krótko, zanim nie pojawia się jako reakcja na nie inne procesy świadomościowe i emocjonalne. Te szybkie perceptualne reakcje mają istotne znaczenie dla ludzkiego doświadczania oraz funkcjonowania i posiadają specyficzne funkcje:
– funkcja dyskryminacyjna (subiektywna ocena pojawiającego się w obszarze uwagi bodźca: dobry, zły czy obojętny),
– funkcja asocjacyjna (uwarunkowana doświadczeniami przeszłymi zdolność znajdowania w pamięci bodźców, które mają podobne konotacje do obecnych),
– funkcja asymilacyjna (włączanie przez przeżywanie lub kognitywne opracowanie pojawiających się bodźców do wstępujących obecnie schematów myślowych).
Istotną konsekwencją tak funkcjonujących zwykłych procesów uwagi jest to, że myśli, idee, oceny, wyobrażenia oraz sądy pojawiają się zwykle automatycznie. Często są przeszacowane, niedoszacowane lub wręcz zafałszowane. Te procesy odgrywają pozytywną rolę adaptacyjną, jakimi jest wytworzenie i podtrzymanie znaczenia subiektywnego doświadczania zdarzeń oraz uzdolnienie podmiotu do poszukiwania i osiągania celów. Oznacza to, że rzadko zdarzenia odbierane są bezstronnie, natomiast często postrzegane są powierzchownie poprzez pryzmat różnych filtrów (samo-odnoszące się myśli uwarunkowane wcześniejszymi doświadczeniami): uproszczone, zniekształcone i zafałszowane oraz mające niewiele wspólnego z rzeczywistością. Wyniki wielu badań pokazują, że kognitywne schematy, wierzenia i opinie są filtrowane na wiele sposobów i stąd ich wieloznaczność.
Wydaje się, że model mindfulness zakłada odmienny – w przeciwieństwie do wyżej opisanego sposobu potocznego odbioru rzeczywistości – tj. receptywny sposób percepcji. Receptywność w tym przypadku nie oznacza jednak bierności (w mindfulness uwaga jest aktywna i wręcz zaostrzona: podmiot jest zaangażowany w całościowe postrzeganie strumienia wrażeń, obrazów, myśli, ocen, itd.) ani nie ma też związku z depersonalizacją czy stanami dysocjacji wobec postrzeganych przez podmiot doświadczeń. Istnieje pełna zgoda badaczy, że postrzeganie uważnościowe cechuje się nasiloną empatią wobec siebie i innych. Wyniki wielu badań pokazują też, że osoby uważne są bardziej niż inne zainteresowane życiem oraz postrzegają świat w sposób urozmaicony i wzbogacony. Charakteryzuje ich ponadto niski prób wrażliwości (są bardziej wrażliwi niż inni ludzie) oraz niska reaktywność (potrafią wytrzymać wiele negatywnych emocji nie reagując na nie automatycznie przez pryzmat habitualnie wykształconych wzorców).
Kiedy stosuje się taki uważnościowy sposób percepcji w trybie temporalnie wydłużonym (wiele lat spędzonych na medytacji) podstawowe zdolności uwagi i świadomości pozwalają podmiotowi postrzegać rzeczywistość, taką jaka jest a nie jaka jawi się podmiotowi w habitulanie wykształtowanej przestrzeni poznawczej. W tym sposobie odbioru rzeczywistości zamiast typowych reakcji psychologicznych pojawiających się wtedy, kiedy uwaga jest angażowana, podmiot może po prostu obserwować strumień przesuwających się myśli, obrazów, impulsów, wyobrażeń, emocji, werbalizacji czy jakości sensorycznych bez dokonywania natychmiastowych waluacyjnych opracowań. Uważność zakłada zdolność podmiotu do bycia świadomym zdarzeń wewnętrznych i zewnętrznych jako raczej fenomenów niż jako obiektów konceptualnie wytworzonego świata (rather than the objects of a conceptually constructed world). Uważność nie stosuje więc metod pośredniczących takich jak dyskryminacja, kategoryzowanie, habituacja i dlatego pozwala spostrzegać świat bez uprzedzeń, w sposób bezpośredni, przejrzysty, jasny i świeży (nieuważnościowy styl poznania polega na uruchamianiu natychmiastowych reakcji na pojawiające się w progu świadomości bodźce lub mentalnym opracowywaniu ich, odwołując się do wcześniej ukształtowanych habitualnych wzorców reagowania).
Nie jest więc tak, że medytacja (uważność) prowadzi do wykształcenia zdolności wytwarzania pustki myślowej czyli pewnego oddzielenia świadomości od emocjonalności, blokowania nieprzyjemnych przeżyć czy maskowania rzeczywistości (rodzaj psychologicznej dysocjacji), ale jest odwrotnie, to medytacja uczy wystrzegania się takich mechanizmów. Medytacja uzdalnia podmiot do wzmożonego odbioru rzeczywistości, bardziej wrażliwego, czułego, zaangażowanego, ale równocześnie spokojnego i stabilnego. Wydaje się więc, że nie można się zgodzić z negatywnymi osądami niektórych myślicieli, jakoby medytacja mająca dalekowschodnie źródła prowadziła ze swej istoty do zaburzeń psychicznych („Stan psychiczny pozbawiony przedmiotowości ma być uwolnieniem się od „ułudnej” rzeczywistości, doprowadzeniem się do stanu „nirwany”, a przez to wyzwoleniem się od stanów ułudy rzeczywistości. Praktyki usuwania przedmiotowości ze stanów ludzkiej świadomości (która jest przecież świadomością czegoś) mogą się kończyć doprowadzeniem do zaburzeń psychicznych” .