Badania pokazują, że praktyki religijne czy duchowe i wiara w Boga należą do najczęściej przywoływanych środków radzenia sobie ze stresującymi wydarzeniami życiowymi czy chorobami (Miller, Thoresen, 2003).
Stąd wynika tzw. „problematyczność” pacjentów religijnych:
– niektórzy wolą mieć depresję niż wyrzuty sumienia;
– niektórzy cenią bardziej wierność swoim przekonaniom religijnym niż dobre samopoczucie czy unikanie cierpienia.
Przez wiele lat w psychologii klinicznej dominował trend, w którym podkreślano i koncentrowano się głównie na negatywnym wpływie religii, jej udziale w patologicznych mechanizmach pacjenta; minimalizowano wpływ religii na radzenie sobie ze stresem itp. (znaczny udział psychoanalizy w negatywnym nastawieniu do religii w praktyce klinicznej).
Obecnie dąży się do „integracji” religii i psychologii – od lat 90. ubiegłego wieku nastąpił 5-krotny przyrost badań i artykułów na tematy związane z wpływem religii na radzenie sobie, zdrowie itp. Wynika to ze zmiany standardów dotyczących pracy psychologa (rozszerzenie Kodeksu Etycznego Psychologów przez APA). Dzieje się tak przez:
1) badania nad wpływem przekonań religijnych pacjenta na proces leczenia (lata 80. i 90.) – wyniki: włączenie przekonań religijnych pacjenta w proces psychoterapii przynosi pozytywne efekty w leczeniu zaburzeń lękowych, depresji i uzależnień
2) nowa wersja DSM-IV
3) pojawienie się podejścia salutogenetycznego w psychologii
4) pojawienie się postulatów, by klinicyści dysponowali wiedzą z zakresu religioznawstwa
5) względnienie przekonań religijnych w wywiadzie z klientem/pacjentem (de Barbaro, Sperry);
– wg statystyk prawie 2/3 osób odwołuje się do języka religijnego jako środka wyrażania i opisu przeżywanych trudności w trakcie psychoterapii;
– pacjenci sami oczekują, że w przebiegu terapii (zwłaszcza małżeńskiej lub rodzinnej) aspekty religijne zostaną uwzględnione (Worthington, Sandage, 2002);
– osoby religijne często preferują psychoterapię, która w jakiś sposób będzie uwzględniała tą sferę ich życia;
– religijnie zaangażowani pacjenci postrzegają terapeutów w bardziej optymistyczny sposób, jeśli integrują w ramach swojej pracy religię i duchowość (Keating Fretz, 1990; McCullough, Worthington, 1995)
Nowe standardy APA regulują kwestie relacji terapeuta a pacjent religijny – przynajmniej teoretycznie – gdyż badania pokazują, że psychologowie są pozytywnie nastawieni do duchowości, co nie przekłada się na ich odbiór religii, do której mają często stosunek negatywny. „Psychoterapeuci często w przypadku „pacjentów religijnych” mylą neutralność terapeutyczną z izolacją materiału religijnego.”
Perspektywa psychoterapeuty
Wskazuje się na 4 możliwości osobistego zaangażowania w kwestie religijne lub duchowe pacjenta:
a) zebranie informacji nt. historii religijnej pacjenta;
b) uczestnictwo terapeuty w religijnych bądź duchowych praktykach pacjenta;
c) zalecenie pacjentowi przez terapeutę uczestnictwa w praktykach religijnych ze względu na spodziewaną poprawę zdrowia i osiągnięcie życiowej satysfakcji;
d) związana z przeciwną postawą terapeuty, odradzanie pacjentowi angażowania się w jakiekolwiek formy działalności religijnej czy duchowej dla jego własnego dobra.
Rodzi to problemy natury etycznej m.in. pytanie o neutralność terapeuty, czy na ile terapeuta może ingerować ustalając cele psychoterapii z pacjentem (trudno spełnić kryterium informowania, a nie zalecania w praktyce klinicznej). Wskazuje się na konieczność wypracowania właściwego modelu superwizji dla terapeutów pracujących z pacjentami religijnymi.
Neutralność psychoterapeuty
Neutralność to postawa obiektywnego obserwatora, bazującego głównie na swojej wiedzy teoretycznej
1) brak udzielania jakichkolwiek rad,
2) neutralność co do wypowiedzi i zachowań pacjenta/klienta
A co na to badania?
1) wielu terapeutów odwoływanie się jedynie do nauki, uważa za ograniczające w pracy z pacjentem (75% terapeutów z doktoratem z psychologii klinicznej nie zgadzało się ze stwierdzeniem, że „nauka jest jedynym źródłem prawdy o świecie” – por. Eckhardt, Kassinove, Edwards, 1992)
2) 2 pozaprofesjonalne źródła, do których psychoterapeuci najczęściej się odwołują w poszukiwaniu kryteriów oceny tego, co obserwują w trakcie psychoterapii (Bilgrave, Deluty, 2002):
a) religia
b) przekonania polityczne
Co robić w praktyce?
1) przyjmowanie postawy agnostycyzmu
lub
2) ‘robocze’ przyjęcie światopoglądu pacjenta w celu lepszego zrozumienia (de Barbaro, 2003).