Antropozofia (mądrość o człowieku, od gr. ánthropos = człowiek, sophía = mądrość, wiedza) to szkoła duchowa (inicjacyjna) oraz światopogląd ezoteryczny zapoczątkowana i inspirowana w pierwszych dwóch dekadach XX w. przez austriackiego filozofa, wizjonera i gnostyka Rudolfa Steinera (1861-1925). Centralną rolę w antropozofii odgrywa bezpośrednie poznanie świata duchowego wsparte na indywidualnym doświadczeniu, praktyce duchowej (głównie medytacyjnej) i na związanej z tą praktyką całościowej przemianie człowieka. W tym sensie antropozofia jest współczesną formą chrześcijańskiej gnozy (ma swoje analogie zarówno w antycznej mistyce filozoficznej, np. neoplatońskiej, jak i inicjacyjnych szkołach orientalnych, np. buddyjskich). Aby podkreślić różnice między tradycyjną mistyką a antropozofią Steiner nazywał tę ostatnią „nauką duchową” (Geisteswissenschaft), rozumiejąc ją jako próbę obiektywnego badania rzeczywistości duchowej bez jednostronności zarówno mistyki, jak i nowożytnej nauki.
Antropozofia nawiązuje do europejskiej tradycji ezoterycznej, w szczególności różokrzyżowej. Duży wpływ wywarła na nią filozofia niemieckiego idealizmu (głównie Fichtego, Schellinga i Hegla), ale przede wszystkim badania przyrodnicze i filozofia przyrody Goethego (szczególnie jego Farbenlehre i tzw. „teoria metamorfozy”). Steiner przeciwstawiał się w swych pismach agnostycyzmowi kantowskiemu i skrajnemu materializmowi typowemu dla jego epoki. W swoich kursach dla teologów chciał też konstruktywnie odpowiedzieć na kryzys protestanckiej teologii liberalnej i modernizm katolicki.
Antropozofia zainspirowała w XX w. szereg ruchów i inicjatyw, z których najbardziej znaczące to pedagogika waldorfska, pedagogika specjalna (lecznicza, tzw. camphill movement), rolnictwo biodynamiczne, medycyna antropozoficzna, protestancki kościół Wspólnota Chrześcijan (Die Christengemeinschaft), bankowość i ruch trójpodziału społecznego, a także szerokie inspiracje w sztuce („styl goetheanistyczny” w architekturze organicznej, malarstwo, eurytmia, antropozoficzna sztuka aktorska). Siedziba Powszechnego Towarzystwa Antropozoficznego (Goetheanum) mieści się w Dornach w Szwajcarii (k. Bazylei).
Termin antropozofia był używany już we wczesnej nowożytności. W anonimowym dziele Arbatel de magia veterum, summum sapientiae studium (1575), przypisywanym ezoterykowi i neoplatonikowi Heinrichowi Corneliusowi Agrippie von Nettesheimowi, który jest utożsamiany z Faustem, antropozofia jest przyporządkowywana (podobnie jak teozofia) „wiedzy o dobru” i jest tłumaczona jako „znajomość rzeczy natury” lub „mądrość w ludzkich sprawach”. Później termin antropozofia pojawia się także m.in. u Schellinga. Użył tego terminu także filozof niemieckojęzyczny Robert von Zimmermann w swoim dziele pod tytułem Antropozofia.
Doktryna antropozoficzna
Antropozofia Rudolfa Steinera jest metodą poszerzenia świadomości. Ma źródła w okultyzmie i ezoteryce i zawiera elementy gnostycyzmu i różokrzyżostwa. Akceptuje astrologię i reinkarnację, z tą jednak różnicą, iż Steiner uważał, że astrologię należałoby przekształcić w astrozofię i że ludzie reinkarnują się wyłącznie w ramach gatunku ludzkiego, nie zaś, jak w religiach wschodnich, w ramach wszystkich istot żywych. Według Steinera, było dwóch Jezusów, gdyż ewangelie w różnych miejscach sobie przeczą, jeden miałby być Jezusem natańskim, który był reinkarnacją Kryszny, drugi Jezus salomonowy miałby być reinkarnacją Zaratusztry, a Chrystus, który według antropozofii jest duchem słonecznym, który uciekł z ziemi przed żywiołem wody na Słońce, w Jezusa wcielić miał się dopiero podczas chrztu. W wieku 12 lat Jezus salomonowy wstąpił w natańskiego i od tej pory był już tylko jeden Jezus natański, który podczas śmierci na krzyżu połączył się z ziemią, która stała się jego ciałem. Antropozofia uważa Chrystusa za bóstwo słoneczne, gdyż tuż przed 25 grudnia ma co roku miejsce przesilenie zimowe, toteż w wielu religiach ten dzień był dniem narodzin bóstw słonecznych. Według Steinera, człowiek może prowadzić tego rodzaju badania, rozwinąwszy w sobie zdolność jasnowidzenia. Fundamentalnym dziełem antropozofii jest Wiedza tajemna w zarysie, opisująca przyszłe losy Ziemi i ludzkości.
Sam Steiner tak definiował antropozofię:
Przez antropozofię rozumiem naukowe badanie świata duchowego, które przekracza jednostronność zarówno czystego przyrodoznawstwa, jak i zwykłej mistyki, i które – zanim podejmie próbę wniknięcia w świat ponadzmysłowy – w poznającej duszy rozwija najpierw nieznane jeszcze zwykłej świadomości i zwykłej nauce siły, jakie wniknięcie takie umożliwiają.
W antropozofii występuje podział na ja, ciało astralne, ciało eteryczne i ciało fizyczne, a także na ciało, duszę i ducha.
W antropozofii bardzo ważna jest zasada „łączenia Nieba z Ziemią” (przemiany duchowej Człowieka i Natury), jak i antropozoficzna historiozofia, według której w procesie rozwoju człowieka pierwszą fazą była faza ścisłego związku człowieka ze światem duchowym (dominacja Bóstwa nad człowiekiem), w fazie drugiej rozpoczął się proces emancypacji człowieka (rozwój filozofii i nauki z techniką), w której stał się względnie niezależnym podmiotem („ja”), w fazie trzeciej zaś, która zaczęła się w naszych czasach, zadaniem człowieka jest poznawczy powrót do świata duchowego – bezpośredniego kontaktu z Bogami – z zachowaniem podmiotowości i wolności (człowiek jako współpracownik Bóstwa).
Istota rozumująca może zrealizować swoje przeznaczenie stania się czysto ludzką za sprawą swojej wewnętrznej władzy – myślenia. Myślenie to jedyna metoda antropozofii, narzędzie i kierunek ewolucji jednostki społecznej. Indywidualizujące się myślenie, wzrost jego napięcia i natężenia, jego charakter kontemplacyjny i obiektywizujący manifestujący się przez zaangażowanie w myśleniu prowadzi do poznania. By jednak zgodzić się z tą częścią teorii Steinera potrzebujemy przyjąć a prori to, że sam osiągnął coś tą drogą.
Gdy zaczynamy myśleć w sposób odpowiadający „wiecznej prawdzie” i „wiecznemu pięknu” (terminy używane przez Steinera), dochodzi do pogrążania się w poznaniu tajemnym. Wieczna prawda i wieczne piękno są istotą każdej prawdy i każdego piękna, przez co magnetycznie oddziałują poprzez każdą prawdę i każde piękno. Steiner dużo miejsca poświęcał rozwojowi nauk i sztuk. Jednakże nie na tym kończy się antropozofia. Prawdziwy sukces polega na eksploracji „światów wyższych”, poznanie odpowiedzi na pytania „skąd przychodzę?”, „czym jestem?”, „dokąd zmierzam?”. Dopiero tym, którzy osiągnęli tę wiedzę antropozofia daje prawo nazywać się ludźmi. Tutaj Steiner wymienia kilka członów osobowości ludzkiej więcej, niż uczeni i artyści: ciało eteryczne, ciało astralne, jaźń czuciowa, jaźń myśląca oraz jaźń świadoma. Dopiero poznanie całego procesu powstawania osobowości, trwania i zanikania czyni z jednostki społecznej jednostkę ludzką.
Ciało eteryczne ciało życiowe, ciało sił stanowiących „wzorzec” ciała fizycznego, narzędzie życiowe sfery fizycznej, bez której powłoka fizyczna uległaby rozpadowi. Ciało astralne, dusza duszne jestestwo, związane ze światem ludzkich odczuć, uczuć , emocji które można ująć w trzy kategorie: dusza czuciowa, rozumowa, świadomosciowa. Ja lub „jażń” pierwiastek duchowy, który pozwala odczuwać siebie jako indywidualna, samodzielną istotę; w ja żyje duch Reinkarnacja prawo cyklicznego tworzenia nowych ciał: astralnego, eterycznego i fizycznego oraz zstępowania w nie jaźni na czas egzystencji aż do momentu oświecenia, gdy reinkarnacja nie jest potrzebna.
Pomimo wielu możliwości przeżyć w różnych światach, ostateczną dyscypliną antropozofii jest duchowość. W duchowości człowiek przeżywa to, co wieczne, doświadcza boskości, która raz na zawsze zbawia go i wyzwala. Jest to przeżycie Wyższego Ja, które kładzie kres egoizmowi. W chwili tego przeżycia człowiek nawiązuje kontakt z duchem, a właściwie jednostka społeczna staje się jednostką ludzką. Życie duchowe jest wewnętrznym aspektem wtajemniczenia; tak, jak na zewnętrznych poziomach człowiek przechodzi proces wtajemniczenia w światy coraz bardziej duchowe, wewnątrz osiąga stan czysto duchowy. Dlatego też ewolucja ludzka to raczej rozwój duchowy, niż materialny, a natura zmian antropozoficznych jest duchowa, nie-cielesna. Oczywiście, że zmiany w światach subtelnych, leżących bliżej istoty rzeczywistości, wpłyną na świat niższy, i vice versa (tak rozwija się świat, na zasadzie wibracji), to jednak nie materia, a duch stanowi istotę każdego Ja. Cała nadzieja pozytywnych zmian w świecie leży w uduchawianiu się człowieka. Lecz uczeń wiedzy tajemnej musi zdawać sobie sprawę już na początku drogi o swojej duchowej tożsamości i z tego, że powraca do ojczyzny ducha.
Jednym ze znanych obrońców antropozofii był filozof, profesor Uniwersytetu Oksfordzkiego Owen Barfield, który wpływał poprzez prowadzony przez siebie dla studentów klub dyskusyjny na Tolkiena i C.S. Lewisa. Na pisma Steinera i jego antropozofię powołuje się także Andrew Welburn, również wykładowca Uniwersytetu Oksfordzkiego, autor m.in. dzieła Początki chrześcijaństwa. Antropozofią interesował się także noblista Saul Bellow, bardzo pozytywnie o antropozofii wypowiadała się szwedzka noblistka Selma Lagerlöf.
Trójpodział społeczny
Steiner stworzył koncepcję nearchizmu, będącego łagodną odmianą anarchizmu, w którym występuje idea trójpodziału organizmu społecznego: trzy niezależne podsystemy, które się nawzajem równoważą
1. Kultura, edukacja, współpraca między ludźmi;
2. Prawo, regulowanie stosunków między ludźmi;
3. Gospodarka, produkcja, handel, konsumpcja;
Wszystkim przyporządkowany jest jeden z ideałów Wielkiej Rewolucji Francuskiej:
Wolność – kulturze
Równość – prawu
Braterstwo – gospodarce
Wolność w kulturze powinna umożliwić ludziom wykształcenie i wyćwiczenie indywidualnych umięjetności oraz kulturową różnorodność. Równość w prawie powinna zapewnić każdemu równe traktowanie. Braterstwo w gospodarce powinno w ramach wolnego rynku i własności prywatnej zapewnić sprawiedliwy podział dóbr. Państwo w tym układzie powinno przekazać część swoich uprawnień społeczeństwu.
Warunki poznania wyższych światów
Stopnie wtajemniczenia
1.Przygotowanie
2.Oświecenie (kontrola myśli i uczuć)
3.Wtajemniczenie
Pedagogika steinerowska (waldorfska)
Jest to pedagogika alternatywna, której twórcą był Rudolf Steiner. Głównym zadaniem tej pedagogiki jest żywe pielęgnowanie zrozumienia istoty człowieka i jego rozwoju w powiązaniu ze światem i społeczeństwem. Celem zatem jest przede wszystkim wspieranie rozwoju dziecka, wprowadzanie w świat i rozwijanie spostrzegania. W Polsce działają liczne przedszkola i szkoły waldorfskie bądź placówki z elementami tej pedagogiki. W szkołach waldorskich nie stawia się ocen, naucza dwóch lub trzech języków obcych od początku, nauczyciele nie mogą podnosić głosu na dzieci, dzieci mają prawo do nieprzygotowań. Wtedy nauczyciel ma obowiązek wytłumaczyć wszystko jeszcze raz. Absolwentem takiej szkoły jest premier Norwegii Jens Stoltenberg i były kanclerz Niemiec Helmut Kohl. Według przeprowadzonych w Szwecji badań wśród uczniów szkół państwowych i waldorfskich wykazano, że wśród uczniów szkół waldorfskich antysemityzm i rasizm odrzucało 93% uczniów, podczas gdy w szkołach publicznych tylko 72%.
Rolnictwo biodynamiczne
Biodynamiczne rolnictwo opiera się na założeniach antropozofii. Produkty z niego pochodzące są sprzedawane przede wszystkim pod marką Demeter. Do tego rodzaju rolnictwa wyznaczone są specjalne preparaty i mogą w jego ramach produkowane tylko wyznaczone produkty, takie, które zdaniem antropozofii wiążą człowieka nie tylko z ziemią, a także z duchem.
Medycyna antropozoficzna
Medycyna antropozoficzna została przez Rudolfa Steinera nazwana poszerzoną sztuką leczenia. Medycyna antropozoficzna bazuje na medycynie klasycznej, którą poszerza o wiedzę duchową. Medycyna antropozoficzna wymaga więc solidnej podstawy poprzez zdobycie klasycznego wykształcenia medycznego. Rudolf Steiner uważał, że leczyć mogą wyłącznie lekarze i zapoczątkował rozwój medycyny antropozoficznej współpracując z lekarką – Itą Wegman. Nie leczył sam. Istotą medycyny antropozoficznej jest poznanie i zrozumienie istoty ludzkiej jako istoty duchowej, a więc takiej w której ciało fizyczne, eteryczne i astralne stały się domem ducha – „ja”. Lekarz antropozoficzny rozpatruje chorobę jako stan zaburzenia w równowadze pomiędzy wymienionymi członami istoty ludzkiej. Rudolf Steiner wypracował koncepcję tzw. trójpodziału istoty ludzkiej w której wyodrębnił pojęcia:
– bieguna nerwowo-zmysłowego – którego fizycznym wyrazem jest układ nerwowy oraz narządy zmysłów;
– bieguna metabolicznego i kończyn – którego reprezentują kończyny oraz narządy wewnętrzne poniżej przepony wraz z układem rozrodczym;
– układu rytmicznego, który pośredniczy pomiędzy dwoma pierwszymi i jest reprezentowany przez układ oddechowy i układ krążenia. Równowaga pomiędzy tymi trzema układami jest jednym z warunków zdrowia.
Choroba jest rozpatrywana jako proces wynikający z zaburzenia równowagi. Choroba z punktu widzenia antropozofii jest przejawem procesu, który generalnie występuje w naturze ale u chorego przebiega w nieprawidłowym czasie i miejscu zaburzając równowagę. Przykładowo zapalenie ucha jest wyrazem stanu gdy nasilone procesy metaboliczne pojawiają się w biegunie nerwowo-zmysłowym, który do prawidłowego funkcjonowania wymaga ograniczenia metabolizmu i wycofania procesów życiowych. Medycyna antropozoficzna wykorzystuje wiele środków leczniczych pochodzących ze świata minerałów, roślin i zwierząt. Dość często są to leki w pewien sposób potencjonowane, a właściwie rytmizowane. Z tego powodu są często mylone z lekami homeopatycznymi. W medycynie antropozoficznej nie stosuje się jednak takiego spojrzenia na środki lecznicze jak w homeopatii, gdzie buduje się obraz dolegliwości chorego i „nakłada się go” na obraz leku. W medycynie antropozoficznej lekarz poprzez geteanistyczną obserwację dąży do zrozumienia natury leku, który dopasowuje do procesu, który zachodzi w istocie człowieka. Leki tego rodzaju produkują m.in. firmy Weleda i Wala. W arsenale środków medycyny antropozoficznej znajdują się różnorodne zabiegi zewnętrzne, masaże, kompresy, zawijania, okłady, a także eurytmia lecznicza i terapia przez sztukę.
Bankowość antropozoficzna
Na świecie istnieje wiele fundacji i organizacji, które opierają swoją działalność finansową na pismach Rudolfa Steinera. W Niemczech istnieje antropozoficzny GLS Bank (Gemeinschaftsbank für Leihen und Schenken), który obsługuje około 40 tys. klientów, posiada kapitał w wysokości około 550 milionów euro i udziela kredytów na działalność społeczną, kulturalną i ekologiczną[2]. Inną ważną instytucją jest założona w 1984 roku Fundacja Rudolfa Steinera, która posiada budżet w wysokości 70 milionów dolarów.
Eurytmia
Eurytmia to opracowany przez Rudolfa Steinera sposób poruszania się przy odpowiedniej muzyce i odpowiednich tekstach. Przypomina nieco balet. Jest nauczana w szkołach waldorfskich. Ma ona poprawiać samopoczucie i rozluźniać napięcia psychiczne. Słowo pochodzi z języka greckiego, w którym oznacza ładne poruszanie się.
Wspólnota chrześcijan
Wspólnota chrześcijan (niem. die Christengemeinschaft) to kościół chrześcijański, powołujący się na Biblię i antropozofię. Działa w 32 krajach. W Niemczech zrzesza około 20 tys. ludzi. Kościół ten nie jest uznawany za chrześcijański przez inne, większe kościoły. Kościół ten nie uznaje żadnych dogmatów. Całość życia religijnego koncentruje się w tym kościele na kulcie.
Wspólnota została założona w 1922 w Szwajcarii przez luterańskiego teologa Friedricha Rittelmeyera zainspirowanego przez austriackiego mistyka Rudolfa Steinera, twórcę antropozofii. Kongregacja Wspólnot Chrześcijan składa się z około 350 niezależnych finansowo grup oraz regionalnych i międzynarodowych organów administracyjnych nadzorujących ich działalność. Międzynarodowa siedziba Wspólnoty Chrześcijan mieści się w Berlinie.
Towarzystwo Antropozoficzne
Towarzystwo Antropozoficzne zostało założone w 1913 roku w Berlinie przez Rudolfa Steinera. Od 1923 ma siedzibę w Szwajcarii. Głównym ośrodkiem jest Goetheanum. W 1935 jego działalność została zakazana przez nazistów. Po II wojnie światowej wznowiło działalność. Zajmuje się dbaniem o dziedzictwo antropozofii.
Znani antropozofowie
Rudolf Steiner
Christian Morgenstern
Albert Steffen
Andriej Bieły
Andriej Tarkowski
Robert Walter
Konrad Rudnicki
Franciszek Gołembski
Bibliografia
Jerzy Prokopiuk, Szkice antropozoficzne. Chrześcijańska droga poznania świata duchowego, Studio Astropsychologii, Białystok 2003, ISBN 83-7377-045-3 (zbiór esejów znanego polskiego antropozofa – rzetelne wprowadzenie)
Kurt E. Becker, Anthroposophie. Revolution von innen, Fischer Verlag, Frankfurt 1984, ISBN 3-596-23336-4
Gerhard Wehr, Anthroposophie, Hugendubel, Kreuzlingen/München 2004, ISBN 3-7205-2529-5 (zwięzła, fachowa praca historyka ezoteryki)
Gerhard Wehr, Kontrapunkt Anthroposophie: spiritueller Impuls und kulturelle Alternative, Claudius-Verlag, München 1993, ISBN 3-532-64000-7 (prezentacja antropozofii jako propozycji przemiany materialistycznej kultury i cywilizacji)
Gerhard Wehr, Die Aktualität der Kulturimpulse Rudolf Steiners, Verlag Die Kommenden, Freiburg i. Br. 1977, ISBN 3-7823-0108-0
Gerhard Wehr, Christliche Esoterik in der Anthroposophie Rudolf Steiners, [w:] tegoż, Esoterisches Christentum. Aspekte – Impulse – Konsequenzen, Ernst Klett Verlag, Stuttgart 1975 (ss. 252-260), ISBN 3-12-908600-5 (pokazanie związku antropozofii z europejską tradycją ezoteryczną)
Walter Kugler, Rudolf Steiner und die Anthroposophie. Wege zu einem neuen Menschenbild, wyd. 1: DuMont Dokumente, Köln 1978; wyd. 2: DuMont Reise, TB 260, Köln 1991, ISBN 3-7701-2784-6 (bardzo dobre wprowadzenie autorstwa dyrektora Rudolf Steiner Archiv w Dornach)
Herbert Rieche, Wolfgang Schuchhardt (hg.), Zivilisation der Zukunft. Arbeitsfelder der Anthroposophie, Urachhaus Verlag, Stuttgart 1981, ISBN 3-87838-310-X (przegląd ruchów i inicjatyw zainspirowanych w XX w. przez antropozofię)
Max V. Limbacher, Projekt Anthroposophie. Denn das Leben verlangt eine Verwandlung unseres Denkens, Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 1986, ISBN 3-498-03832-X (zbiór artykułów nt. medycyny antropozoficznej, rolnictwa biodynamicznego, pedagogiki waldorfskiej i in.)
Jens Heisterkamp, Was ist Anthroposophie? Eine Einladung zur Entdeckung des Menschen, Verlag am Goetheanum, Dornach 2000. ISBN 3-7235-1089-2
Karen Swassjan, Was ist Anthroposophie?, Verlag am Goetheanum, Dornach 2001. ISBN 3-7235-1115-5 (wprowadzenie do antropozofii pióra wybitnego armeńskiego filozofa i kulturoznawcy)
Geoffrey Ahern, Sun at Midnight. The Rudolf Steiner Movement and the Western Esoteric Tradition, Aquarian Press, Wellingborough 1984, ISBN 0-85030-338-9 (obiektywne ujęcie z perspektywy nie-antropozofa, pierwotnie tekst rozprawy doktorskiej autora)
Andrew J. Welburn, Rudolf Steiner’s Philosophy and the Crisis of Contemporary Thought, Floris Books, Edinburgh 2004, ISBN 0-86315-436-0 (dobre omówienie idei filozoficznych Steinera z uwzględnieniem filozofii XX wieku)
Lorenzo Ravagli, Günther Roschert, Kontinuität und Wandel. Zur Geschichte der Anthroposophie im Werk Rudolf Steiners, Verlag Freies Geistesleben & Urachhaus, Stuttgart 2003, ISBN 3-7727-1905-9 (pokazanie ewolucji idei antropozofii w pracach Rudolfa Steinera)
Georg Kühlewind, Bewusstseinsstufen. Meditationen über die Grenzen der Seele, Verlag Freies Geistesleben, Stuttgart 1980 (2 Aufl.), ISBN 3-7725-0659-3 (zbiór esejów nt. przemiany myślenia poprzez medytację w antropozofii, pióra wybitnego węgierskiego uczonego i antropozofa)
Lorenzo Ravagli, Meditationsphilosophie. Untersuchungen zum Verhältnis von Philosophie und Anthroposophie zugleich ein Beitrag zum Verständnis Schulungsweges der „Philosophie der Freiheit”, Novalis Verlag, Schaffhausen 1993, ISBN 3-7214-0644-3 (dogłębne studium relacji między filozofią a antropozofią, przeznaczone dla czytelników zaawansowanych)
Andreas Binder, Wie christlich ist die Anthroposophie? Standortbestimmungen aus der Sicht eines evangelischen Theologen, Urachhaus Verlag, Stuttgart 1989(2. wyd.), ISBN 3-87838-611-7 (ważny głos nie-antropozofa, protestanckiego teologa)
Peter Brügge, Die Anthroposophen. Waldorfschulen-Biodynamischer Landbau-Ganzheitsmedizin-Kosmische Heilslehre, Rowohlt (Spiegel-Buch), Reinbek bei Hamburg 1984, ISBN 3-499-33050-4 (rzetelna praca dziennikarska – pierwotnie cykl artykułów w Spieglu)
Francis Edmunds, Pedagogika Rudolfa Steinera. Szkoły waldorfskie na świecie i w Polsce, Spektrum, Warszawa 1996, ISBN 83-901266-7-2
Otto Wolff, Medycyna antropozoficzna i jej leki, Spektrum, Warszawa 1994, ISBN 83-901266-5-6 (wraz z podręcznym vademecum leków i kosmetyków antropozoficznych)
Herbert H. Koepf, Landbau, natur- und menschengemäss. Methoden und Praxis der biologisch-dynamischen Landwirtschaft, Verlag Freies Geistesleben, Stuttgart 1984 (2 neubearb. Aufl.), ISBN 3-7725-0727-1 (najlepsze wprowadzenie do idei i praktyki rolnictwa biodynamicznego)
Christoph Strawe, Sozialimpulse der Anthroposophie. Die Dreigliederung des sozialen Organismus als Weg zu einer zeitgemäßen Sozialgestaltung, Menon-Verlag, Heidelberg 1999, ISBN 3-921132-15-0 (zwięzłe i klarowne wprowadzenie do idei „trójpodziału społecznego”)
Jerzy Prokopiuk, Christengemeinschaft (Społeczność Chrześcijan) czyli odnowa chrześcijaństwa, [w:] tegoż, Ścieżki wtajemniczenia. Gnosis aeterna, Wyd. tCHu, Warszawa 2000 (ss. 48-79), ISBN 83-901178-4-3 (kompetentne przedstawienie teologii Wspólnoty Chrześcijan)
Barbara Wiśniewska-Paź, Społeczny wymiar obiektu Goetheanum w Dornach i jego sensy edukacyjne, OW Arboretum, Wrocław 2002, ISBN 83-86308-50-8 (bogato ilustrowana rozprawa doktorska autorki nt. Goetheanum wraz z dobrym omówieniem wielu idei antropozoficznych)
Renatus Ziegler, Anthroposophie: Quellentexte zur Wortgeschichte, [w:] Beiträge zur Rudolf Steiner Gesamtausgabe, Heft Nr. 121, Herbst 1999 (Hrsg.: Rudolf Steiner-Nachlassverwaltung, Dornach/Schweiz)
Anthony Storr, Rudolf Steiner, [w:] tegoż, Kolosy na glinianych nogach. Studium guru, WAB, Warszawa 2009 (ss. 99-120), ISBN 978-83-7414-651-7 (omówienie z perspektywy psychiatry zainteresowanego fenomenem „guru”)
Rudolf Steiner, „Teozofia”, Spektrum, Warszawa 2002, ISBN 83-907443-7-6