Na samym początku należy podkreślić, że pojęcie medytacji jest bardzo szerokie. Swoje korzenie ma zarówno w zachodnich, jak i wschodnich religiach oraz filozoficznych tradycjach, obejmującym Buddyzm, Chrześcijaństwo, Islam i Judaizm. Medytacja jest terminem, który swym zasięgiem obejmuje takie techniki jak modlitwa kontemplacyjna, lectio divina, medytacja uważnościowa (mindfulness), medytacja wglądowa (tzw. Vipassana), medytacja Zen (zazen) a także medytacje związane z praktykami ruchowymi (Joga, Tai Chi, Qi Gong, pielgrzymowanie) oraz techniki zaadaptowane do praktyki klinicznej. Chociaż medytacje różnią się między sobą specyficznymi technikami, to jednak dzielą ze sobą wspólny cel, którym jest osiągnięcie indywidualnej uważności, czyli zdolności bycia otwartym na wszystkie wrażenia i wydarzenia, które znajdują się na progu wrażliwości „tu i teraz” (moment-by-moment). Badania dotyczą głównie takich technik medytacji, jak: Medytacja Transcendentalna, Joga Vipasana, Zen, Ti Chi, Qi Gong oraz marginalnie innych typów i form (np. chrześcijańskich – por. Azari, i in. 2001; Beauregard, Paquette, 2006, 2008; Bernardi, i in. 2002, Carlson, i in. 1988, Newberg, i in. 2003, 2006; Schjødta, Stødkilde-Jørgensen, Geertz, Roepstorff, 2008; Shadoan, 2006).
Jest prawdą, że mistycy z różnych tradycji religijnych inaczej interpretują swoje doświadczenia uzyskiwane w trakcie medytacji, ale to nie oznacza równocześnie, że fenomenologia tych przeżyć różni się istotnie (Bartocci, Dein, 2005; Hood, 2002). Dopiero abstrahując od interpretacji religijnych – czyli wyzwalając się z teoretycznie uwarunkowanych uprzedzeń a habitulanie wykształconych filtrów poznawczych – możemy badać w miarę obiektywnie fenomeny pojawiające się w trakcie medytacji. Jest prawdą, że z punktu widzenia neurologii każde doświadczenie – w tym również medytacyjne i mistyczne – jest interpretowane w kontekście habitulanie uwarunkowanych filtrów poznawczych (kognitywne operatory znajdujące się w pamięci długotrwałej) i dlatego mogą istotnie zabarwiać (zniekształcać) wrażenia, obrazy, uczucia i myśli pojawiające się w trakcie tych przeżyć. Wyzbywając się tych uprzedzeń – jak w trakcie poprawnie przeprowadzanej medytacji (patrzeć na wszystko co jawi się w świadomości, jakby coś działo się pierwszy raz, z pełną otwartością, zaciekawieniem) – możemy docierać do czegoś, co jest autentyczne i prawdziwe.
Kliniczna koncepcja mindfulness, zakładana w stosowanych w praktyce technikach psychoterapeutycznych opartych o uważność, zdaje się stanowić zbiór przypadkowo dobranych technik medytacji wschodnich (buddyjska medytacja, elementy hathajogi, tai chi, itd.) i stosowanych arbitralnie przez prowadzących kurs, szkolenie lub terapię. Opracowane narzędzia badawcze służące do pomiaru nasilenia różnych mechanizmów biorących udział w przebiegu procesów medytacji o typie mindfulness identyfikują systematycznie niektóre jej aspekty. Niestety większość z tych narzędzi opiera się o autodeklarację osób medytujących (subiektywna ocena swojego stanu na podstawie zobiektywizowanych i sprawdzonych psychometrycznie pytań z opublikowanych kwestionariuszy). Tak samo wyniki badań dotyczące mechanizmów mindfulness, które wywierają istotny wpływ na procesy zdrowienia ludzi również opierają się na samoopisie (badania dotyczące stanu zdrowia opierają się na zobiektywizowanych metodach badawczych np. pomiar ciśnienia, temperatury, potliwości, aktywności elektrycznej mózgu, zmian a aktywności chemicznej różnych struktur mózgowych).
Dużą rolę w tej dziedzinie odgrywają i mogą odegrać badania przy pomocy różnych technik neuroobrazowania (encefalografia elektryczna EEG – nieinwazyjna metoda diagnostyczna służąca do badania bioelektrycznej czynności mózgu za pomocą elektroencefalografu, encefalografia magnetyczna MEG – pomiar aktywności magnetycznej mózgu wywołane przez elektryczną aktywność komórek nerwowych, tomografia komputerowa CT – rodzaj tomografii rentgenowskiej pozwalający na uzyskanie obrazów przestrzennych mózgu 3D, emisyjna tomografia pozytonowa PET – metoda oparta o obserwację promieniowania gamma związanego z emisją pozytonów, tomografia emisyjna pojedynczych fotonów SPECT – umożliwiająca wizualizację przepływu mózgowego krwi i jego metabolizmu, obrazowanie magnetyczno-rezonansowe MRI – nieinwazyjna metoda uzyskiwania obrazów wnętrza obiektów przy wykorzystaniu zjawiska jądrowego rezonansu magnetycznego), skanowanie funkcjonalne fMRI stosujące tzw. sekwencję EPI, z ang. echo-planar imaging, która umożliwia rejestrację zmiany aktywności mózgu podczas wykonywania określonego zadania przez osobę badaną). Wyniki badań przy pomocy tych technik są bardziej wiarygodne i rzetelne w stosunku do innych narzędzi badawczych, które opierają się na samoopisie (badany może kłamać, może przedstawiać się w lepszym świetle, może nie zdawać sobie sprawy z procesów, które występują u niego, może nie chcieć się przyznać do niektórych negatywnych aspektów swojej osobowości, itd.).
Ostatnie wyniki badań zdają się identyfikować i potwierdzać trafność narzędzi badawczych opartych o samoopis i autodeklaracje. Wydaje się, że na proces uważności wpływa 5 powiązanych ze sobą mechanizmów (z których pierwsze 3 zdają się odgrywać istotną rolę w procesach zdrowienia – por. Baer, Smith, Hopkins, Krietemeyer, Toney 2006), a którymi są:
1) actaware (ang. activation with awareness – Act) – działanie ze świadomością tego, co się robi, czyli smakowania jedzenia, estetyki sprzątania, dynamiki chodzenia czy biegania, itd. (przeciwieństwo funkcjonowania jak na „automatycznym pilocie”, w którym człowiek nie wie skąd i dlaczego znalazł się w pewnym miejscu),
2) nonjudge (ang. nonjudging – NJ) – nieosądzająca i nieoceniająca obserwacja myśli, emocji i wrażeń sensualnych pojawiających się w obszarze uwagi (przeciwieństwo blokowania myśli oraz problemami związanymi z regulacją emocji wynikających z osądzania siebie oraz autokrytycznych postaw wobec myśli i emocji),
3) nonreact (ang. nonreactivity – NR) – niska reaktywność na bodźce docierające do świadomości (zwiększona istotnie zdolność do skupienia się oraz oglądu poszerzonego w stosunku do normy spektrum doświadczeń). Trzeba tutaj podkreślić, że zarówno NJ, jak i NR są mocno skorelowane ze sobą i zawierają dwa ściśle powiązane ze sobą elementy tj. doświadczalne unikanie (zdolność do doświadczania nieprzyjemnych wewnętrznych fenomenów bez nieproduktywnych ruminacji) i postawa współczucia wobec siebie (aktywacja świadomości wewnętrznych doświadczeń bez nieelastycznej reaktywności występującej podczas cierpienia),
4) describe – umiejętność zdystansowanego oglądu przewijających się przez świadomość elementów doświadczenia wraz ze zdolnością do nazywania (labeling) wszystkiego, co się przewinie przez świadomość,
5) observe (najbardziej obecnie – ze względu na powiązania z elementami teoretycznie niezgodnymi z obowiązującym modelem uważności – dyskutowany element uważności) – umiejętność odczuwania wszelkich odczuć zmysłowych związanych a aktywnością mięśni, organów i części ciała.