Zespół stresu pourazowego

Stosunkowo często zdarza się, że u ludzi, którzy przeżyli pewne traumatyczne doświadczenie (zagrożenie życia własnego lub cudzego, czyli bycie świadkiem pewnych makabrycznych wydarzeń) pojawiają się pewne charakterystyczne objawy psychiczne. Jeśli objawy te utrzymują się dłużej niż miesiąc od tego wydarzenia, można mówić o tzw. zespole stresu pourazowego. Zespół stresu pourazowego to zaburzenie psychiczne, diagnozowane coraz częściej także wśród społeczeństwa polskiego. Psychologowie i psychiatrzy wyodrębnili trzy główne grupy symptomów, do których zalicza się:

1) ponowne doświadczanie traumy (odtwarzanie jej poprzez częste myśli, wyobrażenia i fantazje z nią związane, które pojawiają się niezależnie od tego, czy osoba cierpiąca na PTSD tego chce czy nie),

2) trwałe unikanie miejsc, ludzi i sytuacji, kojarzących się z traumatycznym wydarzeniem, graniczące wręcz z wyparciem z umysłu pewnych faktów dotyczących właśnie tego wydarzenia,

3) pobudzenie psychofizyczne objawiające się poprzez różnego rodzaju zaburzenia fizjologiczne, np. zaburzenia snu, wybuchy gniewu, zaburzenia koncentracji.

Dla wielu jednostek, które doświadczyły w swoim życiu traumy, jedynymi znanymi metodami radzenia sobie ze stresującymi wspomnieniami są strategie oparte o dysocjację, które są wykorzystywane jako mechanizm umożliwiający przeżycie. Podczas gdy te mechanizmy mogły być adaptacyjne w kontekście historycznych wydarzeń, obecnie stosowane nie są korzystne i przy dłuższym stosowaniu mogą wzmacniać ryzyko rewiktymizacji, czyli ponownego przeżywania bycia ofiarą.

W odpowiedzi na zapotrzebowanie ludzi ocalałych z traumatycznych wydarzeń kognitywnie zorientowani behawioryści opracowali metodę leczenia zwaną terapią kognitywnych procesów (ang. Cognitive Processing Therapy – CPT), która jest oparta głównie o ekspozycję (ang. exposure), czyli wystawienie na działanie czynników  powodujących lęk, takich jak określona sytuacja, przerażająca myśl, obraz, impuls oraz poznawcze przepracowanie emocji i myśli pojawiających się w kontekście pamięci.

Chociaż terapie oparte o ekspozycję charakteryzują się potwierdzoną empirycznie skutecznością, to jednak literatura wskazuje na to, że ocaleni z traumy mają duże trudności w angażowaniu się w traumatyczne wspomnienia i z tego powodu stosunkowo często nie odnoszą oczekiwanych korzyści. Z związku z tym niektórzy klinicyści i badacze proponują alternatywne metody leczenia, które eliminują problematyczne dla PTSD ekspozycję. Tą alternatywną metodą jest tzw. trzecia fala terapii behawioralnej, czyli adaptacja medytacji mindfulness do terapii poznawczo-behawioralnej (druga fala terapii behawioralnej).

Konceptualizacja trzeciej fali terapii behawioralnej odnosi się do ogólnych mechanizmów doświadczeniowego unikania (ang. experiential avoidance – EA), które występują przy zaburzeniach PTSD. Zakłada się, ze umiejętność identyfikacji a potem kierowania uwagi na przyczynę niefunkcjonalnych zachowań podmiotu odgrywa kluczową rolę w terapii wszelkich zaburzeń związanych z traumą i związanych z nią silnym dystresem.  Badania jednoznacznie pokazują, że właśnie strategia unikania stanowi podstawowy mechanizm występujący w PTSD. Postulowana w leczeniu PTSD psychologiczna elastyczność, która mocno wiąże się z procesami doświadczeniowego unikania, polega na aktualnym kontaktowaniu się ze świadomym odczuwaniem swojego ludzkiego jestestwa, którego podstawę stanowi to, co konkretna sytuacja dostarcza a według, jakich wartości podmiot orientuje swoje życie.

Wyniki wielu badań dotyczące skuteczności metod opartych o mindfulness w leczeniu PTSD oraz innych związanych z doświadczaniem traumy są obiecujące. Mindfulness w istotnym stopniu ośmiela unikające podmioty do penetracji różnych obszarów świadomości i pamięci a dzięki temu mogą z coraz większą akceptacją (nie unikaniem) docierać do ukrytych pokładów swojego jestestwa. Mindfulness nie jest konceptualizowana jako formy kontroli czy korekcji patologicznych mechanizmów unikania, ale jako narzędzie służące powiększaniu psychologicznej świadomości poprzez poszerzanie obszaru dostępnego procesom uwagi oraz elastyczności w odpowiadaniu na emocjonalne doświadczenia.

Stosowanie technik medytacji w terapii PTSD zaczyna się od towarzyszenia klientowi w budowaniu i umacnianiu umiejętności, które są potrzebne w angażowaniu się w trudną i stresującą pracę penetracji ukrytych przed świadomością pokładów osobowości. W pierwszym etapie stosuje się wiele strategii opartych o akceptację, praktykę mindfulness, tolerancję stresu oraz trenowanie interpersonalnych umiejętności. Takie umiejętności jak kontrola emocji i odpowiednia ich ekspresja wzbogacają repertuar podmiotu w radzeniu sobie ze stresującymi emocjami. Jak klient nabierze odwagi w penetracji obszarów doświadczenia o wyższym poziomie psychologicznego dystresu, przechodzi się do kolejnego etapu terapii, jaką jest wzmacniania uważnością ekspozycja.