Neurobiologia

Z badań przy zastosowaniu technik neuroobrazowania wynika, że stan medytacji aktywuje struktury mózgu biorące udział zarówno w procesach uwagowych, jak i kontroli emocji. Obie grupy procesów chociaż odgrywają inną rolę, są bardzo ze sobą powiązane. Jest to zgodne z założeniami współczesnych koncepcji psychologicznych, z których wynika, że emocje są uświadomionymi stanami umysłu. Nie są więc one prostymi reakcjami fizjologicznymi (np. odruch wzdrygnięcia w sytuacji nagłego hałasu), lecz generowane są przez system oparty na umysłowych reprezentacjach celów. Wyniki badań dotyczące medytacji potwierdzają te założenia, bo z nich wynika, że kognitywne identyfikowanie, kategoryzowanie i nazywanie  (labeling) emocji, uczuć oraz myśli jest jednym z aspektów praktyki medytacji. U osób medytujących obserwuje się też większą aktywację płatów przedczołowych i redukcję aktywności ciała migdałowatego podczas opisywania bodźców emocjonalnych niż w grupie kontrolnej. Większość dotychczasowych psychologicznych badań nad medytacją dowodzi, że medytacja zwiększa ponadto percepcyjną wrażliwość, szybkość przetwarzania i synestezję. Zaobserwowano, że podczas medytacji występuje podwyższony poziom wydzielania dopaminy w prążkowiu związany jednocześnie z odczuciem zmniejszenia gotowości do działania (stan medytacji powoduje zmniejszenie transmisji glutaminowej pomiędzy korą i prążkowiem)

Podstawowa cechą niektórych typów medytacji jest uważność (mindfulness), czyli intensyfikacja procesów uwagowych. Wyniki wielu badań potwierdzają to założenie. U medytujących obserwuje się zdecydowanie krótszy czas reakcji w zadaniach uwagowych oraz większą umiejętność wyodrębniania poszczególnych części jako względnie niezależnych od całości. Praktyka medytacji owocuje też wzrostem innych mechanizmów takich jak samoobserwacja, samokontrola, samoakceptacja i samozrozumienie. W teście Stroopa, a także w zadaniu na tworzenie kategorii osoby praktykujące medytację wykazywały słabsze reakcje nawykowe niż grupa kontrolna. Stwierdzono także, że tzw. „refrakcja uwagi” (attentional blink) jest u nich znacząco zredukowana (kiedy w ciągu szybko zmieniających się bodźców pokazywane są dwa znaczące dla podmiotu bodźce na skutek zwykle człowiek nie zauważa tego drugiego, natomiast medytujący  potrafi je dostrzegać. Podczas medytacji obserwuje się aktywację czołowych rejonów kory grzbietowo-bocznej kory przedczołowej oraz ciemieniowej, hipokampa, płatów skroniowych, przedniego zakrętu obręczy, obszaru 33 wg Brodmana, prążkowia, oraz zakrętów przed- i zaśrodkowego, które są odpowiedzialne za procesy uwagowe.

Bardzo ważnym elementem medytacji jest zauważanie wrażeń, myśli i emocji, obserwowanie ich jako przemijające i akceptowanie ich bez ulegania ich wpływowi. W badaniach dotyczących medytacji zakłada się, że osoby medytujące powinny być bardziej świadome emocji i lepiej radzić sobie ze stanami emocjonalnymi, ponieważ celem medytacji jest obserwacja myśli i uczuć bez emocjonalnego zaangażowania. Osoby medytujące – jak wykazują wyniki wielu badań  – posiadają zdecydowanie lepszą stabilność emocjonalną. Wiele badań z użyciem technik neuroobrazowania dowiodło, że u osób medytujących występuje wyraźnie  zwiększona aktywacja płata czołowego, która przyczynia się do większej stabilności emocjonalnej (przedni płat czołowy i hipokamp są związane z regulacją emocji i kontrolą reakcji). Ponadto występuje u nich zwiększona objętość płata czołowego (w badaniu strukturalnym mózgu wykazano, że osób praktykujących medytację od 7 do 9 lat przez 4 do 6 godzin tygodniowo, kora przedczołowa w rejonie przedniego zakrętu obręczy jest o 5% grubsza niż u osób niemedytujących), co dodatkowo potwierdza tezę o stabilności emocjonalnej osób medytujących. Osoby systematycznie medytujące zdecydowanie lepiej oceniają swoje pobudzenie emocjonalne i trafniej oceniają treści emocjonalne zawarte w eksponowanych podprogowo zdjęciach. Osoby medytujące charakteryzuje też zmniejszona reaktywność na wewnętrzne doświadczenia, zwiększona zdolność podtrzymywania uwagi oraz różnicowania konfliktowych bodźców, co dodatkowo stabilizuje emocjonalność.

Z kontrolą emocji – jak wykazują badania dotyczące medytacji – wiąże się nie tylko stabilność emocjonalna, ale też intensyfikacja pozytywnej afektywności. Podczas medytacji zwiększa się aktywność lewej półkuli mózgu (Davidson, i in., 2003), a z innych badań wiadomo, że w niej silniej reprezentowane są właśni emocje pozytywne. Ponadto wiadomo, że medytacja (MBCT) pomaga przy leczeniu zaburzeń afektywnych oraz depresji, w których obrazie dominują nasilenie negatywnych emocji, podnosząc znacząco poziom pozytywnej emocjonalności. Oznacza to, że medytacja wpływa istotnie na poziom dobrego samopoczucia i poprawnego funkcjonowania (wellbeing) człowieka. Podczas medytacji wzrasta – mierzony przy pomocy Kwestionariusza Poznawczej Regulacji Emocji (Cognitive Emotion Regulation Questionnaire) – poziom pozytywnego przepracowania zagrażających emocji.

Pomimo dużej liczby opublikowanych badań oraz proponowanych opracowań teoretycznych niewiele wiemy o mechanizmach neurofizjologicznych występujących podczas medytacji. Te ograniczenia wynikają z braku syntetycznych analiz wyników badań empirycznych, grup kontrolnych podczas badań (zwykle porównuje się medytujących do osób oczekujących na leczenie), różnorodności technik medytacji (brak dokładnych opisów przebiegu medytacji), trudności odróżnienia ekspertów od nowicjuszy (brak kryteriów obiektywnych) oraz określenia założeń merytorycznych przeprowadzanych badań (brak jasno określonych zoperacjonalizowanych definicji medytacji). Trzeba jednak zaznaczyć, że trudności te są nieuniknione, ponieważ z założenia trening mindfulness dotyczy kształtowania różnorodnych umiejętności a nie specyficznych, takich jakie występują np. w treningach sportowych czy symulacjach komputerowych. Badacze są co do tego zgodni, że zarówno praktykowanie uważności, jak i trening sportowców czy osób korzystających z gier symulacyjnych (wyobrażanie sobie ruchu różnych elementów ciała, zdolność postrzegania zróżnicowanych elementów sceny, stopniowa gradacja trudności) prowadzi do istotnych zmian z funkcjonowaniu mózgu oraz kształtowania różnorodnych behawioralnych umiejętności . Wyniki badań ujawniają, że wprawdzie występuje istotna korelacja pomiędzy treningiem fizycznym a myślowym i procesach uwagi zaangażowane są podobne sieci neuronalne, jednak nie są one identyczne. Wyniki badań pokazują więc, że trening fizyczny i symulacyjny kształtuje specyficzne i określone umiejętności a trening uważności – różnorodne (w neuroobrazowaniu widoczny poszerzony obraz aktywności neuronalnej a w zachowaniu ludzi dostrzegalna zdolność stosowania nabytych umiejętności w nowych i nietrenowanych sytuacjach). Możne wiec powiedzieć, że mechanizm uważności jest z założenia niespecyficzny (wielopoziomowy) i – przynajmniej na obecnym etapie badań – niemożliwe staje się wyabstrahowanie jego specyficznych submechanizmów, które możnaby łatwiej wyodrębnić i w trakcie badań eksperymentalnych łatwiej kontrolować.

Wyniki badań dotyczące neurologicznych skutków praktyki  medytacji pokazują, że pracując z różnymi grupami klinicznymi, niektóre techniki medytacji są bardziej skuteczne, inne mniej. Ponadto w neuroobrazowaniu obserwuje się nieco inne wzory aktywności elektrycznej oraz zauważa się różnice w zaangażowaniu innych obszarów mózgu. Oznacza to, że – przynajmniej w odniesieniu do populacji klinicznej – oddziaływanie różnych technik medytacji wywołuje inne skutki. Biorąc pod uwagę heterogeniczność medytacyjnych technik, pojawia się postulat potrzeby komparatystycznych badań wyjaśniających, które efekty wynikają ze wspólnych mechanizmów, a które związane są z różnymi technikami medytacji.

Proces wpływu medytacji na alteracje mózgowe od strony biologicznych polega na uruchamianiu specyficznych mechanizmów w obszarze stres-emocjonalna reaktywność, które wiążą się funkcjonalną reorganizacją struktury mózgu. Te specyficzne mechanizmy występują już w pierwszej fazie tzw. ewokacji pozytywnego bodźca (Late Positive Potential – LPP) w czasie krótszym niż 1 sekunda, która pojawia się zaraz po pojawienie się bodźca w polu uwagi (od 200 do 900 ms). Nie występują dopiero po percepcyjnym opracowaniu bodźca (labeling). Zakłada się, że modulacja pobudzenia w ramach LPP (>500 ms) jest związana z procesami modulującymi z góry na dół (top-down: ewaluacja, kategoryzacja lub hamowanie), które nie obejmują świadomego przetwarzania danych. Reakcja LPP zależy od ewaluacji wzbudzającego bodźca, który z kolei zależy tylko od zapisów pamięciowych wdrukowanych w system neuronalny.

Wyniki badań w zakresie LPP ujawniają, że medytujący (mindfulness) charakteryzują się wyraźnie mniejszą reaktywnością (LPP>500 ms) na bardzo przykre bodźce (np. zdjęcia z wypadków albo płaczących dzieci) oraz bodźce pozytywne (np. seksualne) w porównaniu do niemedytujących lub medytujących mniej. Wniosek ten potwierdzają też inne badania, które pokazują, że w tym samym zakresie LPP reaktywności osób o podwyższonych wskaźnikach neurotyzmu i negatywnej emocjonalności jest istotnie większa. Wyniki cytowanych badań dotyczących obrazowania mózgu ludzi medytujących jest istotnie odmienny od osób niemedytujących pod względem „afektywnej percepcji”, która złączona jest z genetycznie uwarunkowanymi czynnikami osobowościowymi (cechami). Skoro skuteczność procesów medytacji ujawnia się już w pierwszych fazach pojawiania się bodźca w obszarze uwagi, oznacza że funkcjonalnie podobna jest do roli, jaką odgrywają w psychoanalizie wolne skojarzenia.