Sugeruje się istnienie czterech możliwych relacji pomiędzy zdrowiem psychicznym a religijnością (Hill, Pargament, Hood, 2000; Spilka, Werme, 1971):
– religia może stać się ekspresyjnym ujściem dla istniejących zaburzeń psychicznych, ponieważ stanowi społecznie akceptowalną formę wyjawiania nadzwyczajnych wyobrażeń, przeżyć i zachowań ujawniających się w sytuacjach kryzysowych (charakter podobny do przeżyć o charakterze psychotycznym),
– religia może hamować występowanie symptomów choroby psychicznej oraz resocjalizować jednostkę, zachęcając do bardziej konwencjonalnych oraz akceptowalnych społecznie form myślenia i zachowania,
– religia może stanowić ucieczkę i ulgę od życiowych stresów, które mogłyby doprowadzić do zaburzeń psychicznych,
– religia może dostarczać środków dla rozwijania szerszych perspektyw i pełniejszej realizacji możliwości jednostki.
– religijność i duchowość mogą też stanowić dwa niezależne czynniki nie wywierające żadnego wpływu na osobowość. Może między nimi zachodzić współzależność, ale ostatecznie – jak zdają się pokazywać najnowsze wyniki metaanaliz i badań psychologicznych (Donofrio, 2005; Saroglou, 2002) – religijność może stanowić ekskluzywny wymiar, który tworzy odrębny czynnik wpływający na zdrowie psychiczne niezależnie od pośredniczących cech osobowości.
Ogólne koncepcje teoretyczne ukazują zdecydowanie pozytywne oddziaływanie religii na zdrowie psychiczne tzw. salutogenne znaczenie religijności (Wolff, 1999, 198, s. 217 – 223):
1) teoria przywiązania (Kirkpatrick, 1992, 1995; Oksasen, 1994),
2) ogólna teoria atrybucji (Proudfoot, Shaker, 1975; Spilka, Shaver, Kirkpatrick, 1985; Spilka, Macintosh, 1995)
3) model radzenia sobie (coping – Pargament, 1990, 1992, 1996; Pargament, Park, 1995), Wyniki metaanaliz psychologicznych dotyczących relacji pomiędzy religijnością a osobowością ukazują, że są wielowymiarowe i wieloznaczne: nie tylko pozytywne, ale i negatywne albo ujawniające niezależność tych aspektów (Donofrio, 2005; Saraglou, 2002; Wolff, 1999, s. 217).
Salutogenne funkcje duchowości
Różne opracowania teoretyczne dotyczące funkcji religijności w osobowości człowieka zakładają pozytywny wpływ religijności na zdrowie psychiczne, które polega na następujących mechanizmach (Braam, i in., 2001; Donofrio, 2005; Hill, Pargament, 2003; Koenig, 2001; Paul, i in., 2000; Rose, i in., 2001; Wallot, 2001; Worthington, Kurusu, McCullough, Sandage, 1996):
– jest czynnikiem psychoterapeutycznym i stanowi składnik duchowego lecznictwa (spiritual healing), bo usuwa podstawę psychicznej depresji, redukuje poziom lęku, strachu, niepokoju oraz poczucie niższości,
– zaspokaja podstawowe potrzeby psychologiczne, nasyca życie radością, obdarza człowieka nową dziedziną siły,
– prezentuje człowiekowi sens życia, dokonując orientacji na gruncie ostatecznym i absolutnym (konkurencyjne orientacje to społeczna, artystyczna i naukowa).
Wyniki badań dotyczące funkcjonalnego znaczenia religijności, które stanowią podstawę opracowań teoretycznych, potwierdzają ową pozytywną rolę religijności w życiu młodzieży. Wielu badaczy udowodniło istnienie pozytywnych zjawisk w dziedzinie funkcjonowania społecznego:
– wpływ religijności na spadek częstości i stylu picia alkoholu (Patock-Peckham, Hutchinson, Cheong, Nagoshi, 1998)
– pozytywny wpływ uczestnictwa w praktykach kościelnych na rezygnację korzystania z różnych używek takich jak, alkohol, heroina, marihuana, papierosy (por. Abbott – Chapman, Denholm, 2001; Mullen, Francis, 1995)
– pozytywny wpływ religijności na zachowanie w grupach ryzyka (Hawaje, studium podłużne: Werner, Smith, 2001),
– pozytywny wpływ religijności – szczególnie w wymiarze jej centralności – na zachowanie w grupach mniejszościowych (negatywny związek religijności z nasileniem stresów oraz częstością i jakością występowania problemów psychologicznych – por. Cook, 2000),
– pozytywny wpływ religijności matek na ogólny poziom satysfakcji wynikającej z poziomu zdrowia oraz społecznego wsparcia (Varon, Rile, 1999),
– pozytywny wpływ religijności na zmniejszenie się poziomu alienacji społecznej (Williamson, Cullingford, 1998).
Można z tego wnosić, że w postawie religijnej młodzieży występują pewne aspekty, które ograniczają w istotnym stopniu zachowania impulsywne, hedonistyczne, nonkonformistyczne, egoistyczne i negatywistyczne, ponieważ uzdolniają podmiot do czasowego odraczania nagrody i tym sposobem wpływają pozytywnie na funkcjonowanie człowieka znajdującego się w trudnej sytuacji (szczególnie grupy ryzyka, grupy mniejszościowe, samotność i alienacja społeczna). Można w tym upatrywać źródeł prowadzących do dojrzałości psychologicznej w aspekcie społecznym.
Wyniki innych badań sugerują istnienie dojrzałych mechanizmów w religijności młodzieży, które koncentrują się na innych aspekcie, tj. na aspekcie indywidualnym. W wielu innych badaniach udowodniono istnienie współzależności pomiędzy religijnością a zdrowiem psychicznym:
– silny związek pomiędzy religijnością młodzieży a poprawnym rozwojem tożsamości oraz zaangażowaniem w nauce i wzmożoną aktywnością społeczną (Youniss, McLellan, Yates, 1999),
– pozytywny związek religijności z brakiem neurotyzmu (różnice w stosunku do formalnej przynależności – por. Taylor, MacDonald, 1999)
– religia stanowi czynnik dynamizujący zjawiska kompensacyjne (przezwyciężanie konfliktów psychicznych na drodze rozwoju religijnego – por. Granqvist, 1998; Granqvist, Hagekull, 2000, 2001),
– pozytywna korelacja pomiędzy religijnością a otwartością (Taylor, MacDonald, 1999),
– pozytywna korelacja między poczuciem wartości a obrazem Boga kochającego i wybaczającego a negatywna korelacja między poczuciem wartości i obrazami Boga okrutnego i karzącego (Francis, Gibson, Robbins, 2001),
– pozytywny związek pomiędzy racjonalnością religijności, spadkiem chęci poszukiwania nowych form religijności o orientacji New Age oraz z wzrostem zaangażowania społecznego w religijności z postawą pewności w relacjach z obiektami znaczącymi (Granqvist, Hagekull, 2001),
– istotna pozytywna korelacja pomiędzy feminizmem a religijnością (Francis, Wilcox, 1998) oraz kobiecością a religijnością (Fickova, Korcova, 2000; Francis, Wilcom, 1998; Tamminen, 1994).
Wyniki powyższych badań ujawniają, iż takie czynniki osobowościowe jak osiągnięta tożsamość, wysoka samoocena, poczucie własnej wartości, zrównoważenie emocjonalne (ugodowość, sumienność, otwartość), zaangażowanie naukowe i społeczne oraz cechy wiążące się z kobiecością, prowadzą do dojrzałej religijności. Wyniki referowanych badań sugerują również, że brak albo osłabienie występowania wyróżnionych wyżej cech osobowości oraz istnienie nasilonego neurotyzmu, charakterologicznej „męskiej twardości”, poczucia braku bezpieczeństwa wyniesione z okresu dzieciństwa, wpływają na nasilenie się dynamiki poszukiwania subiektywnych form religijności o orientacji New Age albo prowadzą do odrzucenia religijności.
Inne badania, które koncentrują się na wyodrębnieniu powszechnych od specyficznych dla danego kręgu kulturowego zjawisk w dziedzinie religijności młodzieży, również dowodzą istnienie pozytywnych mechanizmów, które mogą prowadzić w stronę zdrowia i dojrzałości religijnej:
– duża roli religijności w życiu osobistym młodzieży (Anglia: w środowiskach wielokulturowych – por. Marshall, Stenner, Lee, 1999; USA: zwłaszcza u Amerykańskich Żydów i kobiet – por. Shapiro, 1999; Finlandia: u kobiet – por. Tamminen, 1994),
– religia jako inhibitor (czynnik hamujący) podejmowania ryzykownych zachowań (Australia: por. Abbott – Chapman, Denholm, 2001),
– wykrycie zależności pomiędzy religijnością a zdrowiem psychicznym, brakiem nadużywania środków psychoaktywnych i przedwczesnym zaangażowaniem seksualnym (USA: Donelson, 1999; Wallace, Williams, 1997),
– pozytywny związek między poczuciem wartości a obrazem Boga kochającego i wybaczającego (Szkocja: Francis, Gibson, Robbins, 2001) oraz pomiędzy religijnością a poziomem alienacji (Wielka Brytania: religijność tylko w minimalnym stopniu zależy od płci czy pochodzenia – por. Williamson, Cullingford, 1998),
– wzrost znaczenia religijności autonomicznej a marginalizacja znaczenia religijności tradycyjnej (Czechy: korelacja niskiego zaangażowania w religijność i korzystanie z używek – por. Fickova, Korcova, 2000; Holandia: marginalna grupa charakteryzuje się religijnością tradycyjną – por. Janssen, De Hart, Gerardts, 1994; Norwegia: cele religijne obok społecznych i politycznych odgrywają marginalną rolę – por. Vigeland, 2001). Są dane, które sugerują, że spadek znaczenia religijności postępuje wraz z wiekiem (Finlandia: Tamminen, 1994),
– zainteresowanie religią o tendencjach ekumenicznych (zrozumienie dla terminologii i opinii różnych denominacji – por. Janssen, De Hart, Gerardts, 1994: Holandia),
– pośrednie ujawnianie się religijności poprzez pośrednictwo czynników społecznych takich jak: emocjonalna satysfakcja z rodziny, pracy, kariery zawodowej, postrzeganie rodziców i dorosłych, głębia interkorelacji przyjacielskich, postawy moralne (por. King, 2001; Vigeland, 2001). W związku z tym pojawiają się problemy natury metodologicznej i teoretycznej dotyczące rozróżniania postawy religijnej od zobowiązań moralnych, które są współzależne z wartościami religijnymi, ale nie religijnością (Ortberg, Gorsuch, Kim, 2001).
Z tych badań można wnosić, iż nie tylko w niektórych kręgach kulturowych występują zjawiska świadczące o pozytywnym wpływie religijności na zdrowie i dojrzałość psychologiczną młodzieży, ale dotyczy to niemal całej populacji (Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Szkocja, Holandia, Norwegia, Finlandia, Australia, Czechy). Można więc mówić o powszechności występowania takiego fenomenu.
Oprócz stwierdzonych wcześniej współzależności pomiędzy religijnością a osiągniętym poziomem tożsamości, poczuciem własnej wartości, zrównoważeniem emocjonalnym (ugodowość, sumienność, otwartość), zaangażowaniem naukowym i społecznym oraz spadkiem alienacji społecznej, spadkiem tendencji do nadużywania używek (również w grupach ryzyka), przedwczesnym podejmowaniem ryzykownych praktyk, pojawiają się nowe zjawiska: poszukiwanie głębokiej i indywidualnej religijności, która posiada wymiary moralno-społeczne (emocjonalna satysfakcja z rodziny, pracy, kariery zawodowej, postrzeganie rodziców i dorosłych, głębia interkorelacji przyjacielskich, postawy moralne).
Wydaje się dalej, że głównym mechanizmem, który daje znać o sobie w tych przemianach jest mechanizm sekularyzacyjny, który psychologicznie oznacza pewnego rodzaju niezdecydowanie człowieka ujawniające się w różnych komponentach postawy religijnej (ambiwalencja lub multiwalencja, ambitendencja lub politendencja, niespójność, niezróżnicowanie, itd.). Jednak stwierdzenie dużej roli religijności, jej pozytywnego wpływu na zdrowie psychiczne (oprócz poszukiwań fatalistycznych doświadczeń religijnych na terenach Afryki) i stwierdzenia istnienia tendencji do indywidualnych poszukiwań religijnych o tendencjach zwyżkowych, które wiążą się z poczuciem własnej tożsamości, wysoką samooceną oraz dążeniem do samorealizacji każe sądzić, że te postawy posiadają charakter dojrzały.
Negatywna rola duchowości
Salutogenne znaczenie religijności nie jest tak oczywiste. Intensywność przeżyć duchowych wiążąca się z burzliwą akceleracją biologiczno-hormonalną, brak ukształtowanych mechanizmów umożliwiających nabranie dystansu do rzeczywistości i czasowego oddalenia odpowiedzialnej postawy wobec życia, uniemożliwiają rezygnację ze stosowania niekonstruktywnych metod radzenia sobie z konfliktami i przeszkadzają w osiąganiu dojrzałości.
Są badania, które udowodniły negatywny wpływ religii na zdrowie psychiczne (por. Bazylak, 1984; Kuczkowski, 1982, s. 229 – 231; Najduchowska, 1995; Żak, 1995):
– religia (zwłaszcza w młodym wieku) nie jest najskuteczniejszą formą stabilizacji i integracji psychiki, ponieważ posiada charakter astenizujący czyli paraliżujący energię psychiczną, dlatego iż redukując strach, niepokój oraz poczucie niższości może stanowić anty-psychoterapeutyczny czynnik wzmacniający strukturę kołnierza mechanizmów obronnych, który uniemożliwia osiągnięcie pogłębionego wglądu,
– może być źródłem urazów emocjonalnych oraz straszliwych samoudręczeń (np. skrupulatyzmu), chociaż jak sugerują różne opracowania teoretyczne, zaspokaja podstawowe potrzeby psychologiczne (nasyca życie radością i obdarza człowieka nową dziedziną siły), to jednak może stanowić pretekst uruchamiania niektórych mechanizmów obronnych, które uwarunkowane są potrzebą osiągnięć, kompensacji, podporządkowania (perfekcjonizm) i potrzeby poniżenia (poczucie winy związane z rozwojem biologiczno-hormonalnym),
– prowadzi czasem do zaburzeń psychicznych, głównie obsesyjno-kompulsyjnych i bordeline, jeśli trafi na podatny grunt psychologiczny przy obecności wzmocnień społecznych (atmosfera rodzinna, kontakt z różnymi grupami religijnymi o charakterze euforycznym),
– wiąże się ze skrajnymi sposobami reagowania i działania (nietolerancja, bezwzględność, okrucieństwo, identyfikacja z bohaterami tłumów, przyjęcie tożsamości negatywnej).
Religijność wiążąc się z intensywnym procesem kształtowania tożsamości natrafia na następujące mechanizmy, które grożą człowiekowi w tym okresie a przeszkadzają w osiągnięciu dojrzałości (Erikson, 1968, Szczurkiewicz, 1998):
1) totalizm: fanatyczne i wyłączne zajmowanie się wycinkiem rzeczywistości w ramach jednej ideologii, które cechuje wyraźny brak zróżnicowania, czyli niezdolność do rozpoznawania różnych aspektów postrzeganej rzeczywistości (np. młody człowiek widzi tylko negatywne elementy swojego ojca, a nie dostrzega różnych aspektów jego osobowości – por. Allport),
2) rozproszenie tożsamości: przyjmowanie różnych tożsamości w zależności od nastrojów i potrzeb, cechujących się brakiem wzajemnej integracji, równoczesnością lub naprzemiennością występowania wzajemnie sprzecznych tożsamości oraz niestabilnością (wątpliwości, co do swojej tożsamości osobowej i seksualnej oraz niemożność podjęcia roli społecznej),
3) tożsamość negatywna: postawa charakteryzująca się niezdolnością do przyjęcia pozytywnej tożsamości w sensie merytorycznym (krytyka wszystkich postaw, brak definicji własnej tożsamości oraz brak reguł służących do weryfikacji postawy), emocjonalną (ambiwalencja – równoczesne występowanie pozytywnych i negatywnych emocji wobec tej samej postawy) i behawioralne (skrajny nonkonformizm jako wyraz buntu przeciwko wszelkim formom społecznych zachowań).
Wyniki niektórych badań dotyczące powszechnych zjawisk w religijności młodzieży wykazują istnienie pewnych zjawisk, które mogą destabilizować dojrzałe tendencje religijne, a którymi są lub mogą być:
– poszukiwanie indywidualnych form wyrazu religijności (Szwecja: uwarunkowane wyniesionym z dzieciństwa brakiem poczucia bezpieczeństwa w relacjach z obiektami znaczącymi – por. Granqvist, Hagekull, 2001; Norwegia: uwarunkowane brakiem emocjonalnej satysfakcji z rodziny, pracy, kariery zawodowej oraz z interkorelacji przyjacielskich – por. Vigeland, 2001)
– poszukiwanie głębokich doznań religijnych, zwłaszcza kiedy wiążą się z fatalistycznymi przekonaniami religijnymi oraz podejmowaniem niektórych mistycznych praktyk, wpływają na podejmowanie ryzyka i zaniedbanie środków bezpieczeństwa (Afryka: Kouabenan, 1998).
Z tych badań wynika, że intensywność poszukiwań religijnych wiąże się z niestabilnością emocjonalną oraz prowadzi w konsekwencji do zachowań ryzykownych. Intensywne poszukiwania religijne mogą świadczyć o problemach emocjonalnych i stanowić podatny grunt pod działanie sekt (korelacja nie wskazuje na przyczynowość związku). Działanie salutogenne posiada głównie religijność kościelna, natomiast religijność elitarna, w wydaniu zwłaszcza ezoterycznym, nie posiada takich funkcji.
Analizy pokazały, że religijność generalnie pozytywnie wpływa na osobowość człowieka (posiada znaczenie salutogenne, hamuje występowanie symptomów choroby psychicznej, może stanowić formę ekspresji istniejących zaburzeń psychicznych albo uruchamiać procesy samorealizacyjne) – jedynie w niektórych przypadkach religijność może jednak stanowić formę ucieczki od życiowych stresów.
Większość wyników badań ujawnia, że salutogenne znaczenie religijności wiąże się w wyraźnie z dojrzałością religijną (refleksyjność, krytyczność, autonomiczność, otwartość i tolerancyjność, integralność i prospołeczność). Występowanie innych zjawisk (brak centralności religijności, selektywne przyjmowanie treści religijnych oraz występowanie ambiwalencji) może świadczyć o braku dojrzałości lub temporalnych problemach rozwojowych, typowych dla tego okresu rozwoju.