Historyczne uwarunkowania

Historyczna powszechność praktyk medytacji

Medytacja jest zjawiskiem występującym w różnych kulturach i religiach. To forma pogłębiania życia duchowego wynikająca z motywacji religijno-moralnych, a czasem także estetycznych. Spełnia ona ważną rolę w kształtowaniu ludzkiej osobowości, co uwydatnia się w kulturach i religiach pierwotnych (szamanizm), monoteistycznych (chrześcijaństwo, judaizm, islam) oraz tzw. kosmiczno-panteistycznych (buddyzm, hinduizm, taoizm, konfucjanizm, itd.).

Medytacja rozumiana jest jako wewnętrznie ukierunkowana, osobista praktyka, w której podmiot sam bez pomocy innych osób podejmuje określone czynności (podczas medytacji można korzystać z paciorków lub innych przedmiotów rytualnych, można też stosować inwokacje lub kultywować pewne wewnętrzne stany, takie jak współczucie lub koncentracja na określonym punkcie lub przedmiocie).

Pojęcie medytacji posiada wiele desygnatów. Etymologicznie pojęcie medytacji wywodzi się z łacińskiego słowa meditatio, które oznacza rozmyślanie, refleksja, ćwiczenie się, a pochodzi od słowa meditari – rozmyślać, rozważać, przygotowywać się (por. Krąpiec, 2006). W Starym Testamencie używano pojęcia haga, które oprócz medytacji oznacza westchnienie lub szept (mówienie półgłosem). Greckie tłumaczenie hebrajskiego haga brzmiało melete. W łacińskiej Biblii przetłumaczono haga/melete na meditatio. Pojęcia medytacji ma też wyraźne Dalekowschodnie korzenie tkwiące w Sanskrycie (dhyana, które ma źródłosłów w dhay tj. medytacja albo kontemplacja). Pojęcie to występuje również w tradycjach islamskich (szczególnie w Sufizmie), judaistycznej Kabale oraz wczesnochrześcijańskim hezychazmie. Obecnie pojęcie to stosuje się zamiennie ze słowem kontemplacja.

Historia medytacji bardzo ściśle łączy się z kontekstem religijnym, w którym była praktykowana. Była znana i praktykowana już w kulturach prymitywnych (powtarzające się treści w rytmicznie brzmiących pieśniach szamana – por. Eliade, 1994). Pierwsze zapiski dotyczące medytacji datowane na XV w. p.n.e. – znajdujemy w Wedach oraz – datowane na XIV w. p.n.e. – w Biblii. Pomiędzy wiekiem VI a V p.n.e. pojawiły się inne formy medytacji w taoistycznych Chinach i buddyjskich Indiach. Na Zachodzie Filon z Aleksandrii około roku 20 p.n.e. opisał pewne formy „ćwiczeń duchowych”, w których istotną rolę odgrywała uwaga (prosoche) i koncentracja a w III w. Plotyn rozwinął medytacyjne techniki. W Kanonie Pali (buddyzm indyjski), który datowany jest na wiek I p.n.e. medytacja traktowana jest jako droga do zbawienia. Z czasem buddyzm przedostał się do Chin i tam pojawiły się pierwsze opisy praktyk medytacyjnych zaliczanych do Zen (Vimalakirti Sutra datowana na I wiek n.e.). Potem następuje ekspansja praktyk buddyjskich do innych krajów, w Japonii pojawia się w roku 653 n.e.

Islamistyczna praktyka Dhikr stosuje powtarzanie 90 imion Boga a pierwsze wzmianki pojawiają się na przełomie VIII i IX wieku n.e. Około XII wieku pojawia się Sufizm, który stosuje specyficzne techniki takie jak, kontrola oddechu i powtarzanie świętych słów. Można domniemywać, że duży wpływ na Wschodnią medytację wywarły interakcje pomiędzy właśnie Sufizmem a indyjskim buddyzmem i znalazły wyraz w Hezychazmie. W wiekach pomiędzy X a XIV Hezychazm szczególnie rozwijał się na Górze Atos w Grecji, gdzie stosowano powtarzanie modlitwy Jezusa.

Zachodnia koncepcja medytacji wyraźnie kontrastuje z większością opisów szczególnie w tym, że nie stosuje powtarzania określonych fraz lub działań i nie stosuje specyficznych postaw. Zachodnia medytacja rozwinęła się w VI wieku głównie u benedyktynów a polegała na czytaniu Biblii (Lectio Divina). Istotnej kodyfikacji medytacji (Lectio divina) dokonał w XII w. Gwidon Kartuz (+1188), który wyróżnił 4 etapy: lectio (czytanie), meditatio (rozmyślanie), oratio (modlitwa myślna) i contemplatio (kontemplatywne zjednoczenie z Bogiem). Zachodnia medytacja została potem rozwinięta w XVI wieku przez takich świętych jak Ignacy Loyola i Św. Teresa od Krzyża. XVIII wiek przyniósł zainteresowanie medytacją Wschodnią (Schopenhauer, Voltaire).

Świecka forma medytacji została zaimplementowana na Zachód z Indii w latach 50-tych XX wieku. Główne jej elementy zostały zaczerpnięte z tradycji hinduistycznej i przeniesione do Stanów Zjednoczonych i Europy w latach 60-tych. Głównym celem stosowania tak rozumianej medytacji zamiast rozwoju duchowego była redukcja stresu, relaksacja i rozwój osobisty.

Obie formy medytacji tj. duchowa i świecka zostały poddane intensywnych badaniom. Badania dotyczące medytacji rozpoczęły się w 1931 roku a ich dramatyczny rozkwit nastąpił w latach 70-tych i 80-tych. Właśnie od początku lat 70-tych opublikowano już ponad 2000 opracowań badawczych. Jednak pomimo tak obfitej literatury dotyczącej tego obszaru wiedzy po 80 latach poszukiwań naukowych mechanizm medytacji nadal nie jest znany.

W związku z tym, że medytacja posiada różnorodne denotacje wynikające z różnic kulturowych i doktrynalnych, trzeba dużej ostrożności przy wyciąganiu wniosków. Na pewne nieporozumienia w zakresie konceptualizacji medytacji ma wpływ również używanie określonych pojęć. Na Zachodzie używa się określenia medytacja, które wywodzi się od łacińskiego meditatio, a które może być rozumiane jako drugi etap – z czterech możliwych – Lectio Divina, czyli starożytnej formy modlitwy ustnej. Medytacja może mieć też odniesienie do drugiej z trzech etapów Yogi Patanjalego, która w Sanskrycie nosi nazwę dhyana. Medytacja może być również rozumiana jako mentalny albo duchowy stan, który może być osiągnięty przez stosowanie tych praktyk albo może być odnoszona do mechanizmów występujących w praktyce medytacji.

Na różnice w podchodzeniu do medytacji duży wpływ mają uwarunkowania teoretyczne. Większość technik medytacji nie występuje jako osobna praktyka odizolowana od całego systemu różnych wierzeń i praktyk. Na przykład medytujący mnisi angażują się nie tylko w określone praktyki duchowe, ale w cały system wspólnotowego życia. Medytacja w życiu mnicha to jeden z wielu – i prawdopodobnie nie pierwszorzędny – element codziennego życia. Ponadto odarcie medytacji z kontekstu teoretycznego (historycznego, filozoficznego, religijnego) – jak to ma miejsce w przypadku jej świeckiej adaptacji do praktyki klinicznej  tj. mindfulness – zapewne powoduje istotne zniekształcenia samej praktyki (redukcjonizm).

Na pewne pomieszanie pojęć wywierają też preferencje naukowe dotyczące metodologicznej ścisłości i psychometrycznej jakości definicji medytacji. Naukowe próby precyzacji niezależnych jakościowo mechanizmów medytacji mogą prowadzić do pewnych uproszczeń, bo dokonują redukcji (psychologizacji lub biologizacji) nieznanych bliżej procesów występujących w tych rzadkich (tzw. wyższych) stanach świadomości ludzkiej. Troska o podatność na operacjonalizację obserwowanych mechanizmów oraz ich weryfikację zapewne w istotnym stopniu zubaża obszar obserwacji (troska o ścisłość traci na dokładności).

Ponadto pojawiają się doniesienia z przeprowadzonych przy pomocy neuroobrazowania badań, które sugerują, że różne techniki medytacji generują odmienne wzorce elektrycznej aktywności mózgu (Lutz, Slagter, Dunne, Davidson, 2008; Perez-De-Albeniz, Holmes, 2000; Travis, Shear, 2010). Oznacza to też, że stosowanie różnych technik kierowania uwagi uaktywnia inne wzorce elektrycznej aktywności mózgu. Dlatego należy założyć, że pomiędzy różnymi typami i technikami medytacji występują istotne różnice.